Wpływ rozbitej rodziny na dziecko

Rodzina to jednostka społeczna spotykana w każdej kulturze na przestrzeni dziejów. Dzięki swojej specyficznej konstrukcji stanowi najważniejsze i najsilniej oddziałujące środowisko naturalne, wpływające na rozwój psychiczny i społeczny dziecka. Poprzez wytworzenie właściwej atmosfery, struktury i dzięki więziom między jej członkami, ma stanowić ostoję bezpieczeństwa, szacunku, miłości akceptacji i więzi oraz ma zapewnić dziecku harmonijny rozwój funkcji psychicznych.

Zachwianie stabilności i towarzyszące temu emocje

Jak wiadomo już od wieków, matka, ojciec i dziecko stanowią podstawowe elementy potrzebne do istnienia rodziny. Ważną cechą rodziny jest umiejętność transformacji i dostosowania się do zachodzących w niej zmian, do których zalicza się powstawanie niepełnych rodzin. Jeśli rodzina jest pełna i dominują w niej pozytywne uczucia, następuje harmonijny rozwój psychofizyczny dziecka. Jednak sytuacja zmienia się jeśli dochodzi do jej rozpadu (rozwodu, rozstania lub śmierci rodzica). Niewłaściwe stosunki między małżonkami rodzą konflikty i napięcia, burząc spokój i szczęście rodziny. Wzajemna niechęć wobec siebie tworzy nerwową atmosferę i wpływa niekorzystnie na rozwój dziecka. Wtedy rozpad struktury rodziny prowadzi do poczucia stanu zagrożenia, napięcia emocjonalnego, barku stałości i poczucia bezpieczeństwa, powoduje zachwianie stabilności środowiska rodzinnego i narastanie stresu.

Atmosfera ciągłych kłótni i awantur powoduje u dziecka wystąpienie zaburzeń emocjonalnych, stanów napięcia emocjonalnego, lęku czy zmniejszonej odporności na stres. Dziecko, mimo własnej woli, staje się biernym lub czynnym uczestnikiem konfliktów rodziców, jednocześnie traci do opiekunów zaufanie, oddala się psychicznie i emocjonalnie, co powoduje zaburzenie uczucia bliskości i przywiązania. Dzieci wychowujące się w atmosferze pełnej konfliktów mają stałe poczucie zagrożenia, niepewności i napięcia, co negatywnie wpływa na ich rozwój emocjonalny.

Rozpad małżeństwa rodziców i towarzyszące temu konflikty znacznie osłabiają wieź emocjonalną między rodzicami a dzieckiem, co wprowadza dziecko w stan dezorientacji, utraty poczucia bezpieczeństwa i czułości ze strony bliskich mu osób. Takie dziecko będąc świadkiem rozpadu rodziny i konfliktów zachodzących między rodzicami odbiera wszystko bardzo subiektywnie, przez co czuje się opuszczone, niekochane, odrzucone, niepotrzebne i bezwartościowe, a nawet obwinia siebie za rozpad rodziny. Rozwód otwiera nieznane przestrzenie przed dziećmi, które nie wiedzą, czego mogą się spodziewać, ani jak sobie poradzić z niepewnością.

Istnieje kilka stanów emocjonalnych, przez które przechodzą dzieci, próbując poradzić sobie z rozstaniem rodziców:

• Lęk i niepokój. Rozwód stanowi zagrożenie dla egzystencji i poczucia bezpieczeństwa dziecka, powoduje zachwianie wszystkiego, co było stabilne i pewne oraz utratę stabilnego środowiska. U dziecka pojawia się wiele oznak lęku i niepokoju: zaniepokojenie, pocenie się, nerwowość, bezsenność, koszmary senne, nocne moczenie, brak apetytu i różne dolegliwości bólowe. Lęk może narastać w związku z niemożnością zrealizowania potrzeby kontaktu z nieobecnym rodzicem, a także z poczuciem naznaczenia i zażenowania.
• Poczucie opuszczenia i odrzucenia. Dzieci, nawet jeśli w głębi serca wiedzą, że to nieprawda, często czują się opuszczone i odrzucone przez tego z rodziców, który odchodzi.
• Samotność i smutek. Zamieszanie panujące dookoła rozwodu się zmniejsza i do głosu dochodzi samotność, izolacja i poczucie pustki po wspólnych rodzinnych aktywnościach: posiłkach, zabawach czy wyjściach. Większość dzieci w takiej sytuacji reaguje głębokim smutkiem, zmniejszonym poczuciem własnej wartości, a nawet depresją. (Podczas depresji pojawia się wewnętrzny smutek, spowolnienie reakcji fizycznych i psychicznych, utrata zainteresowania obowiązkami, szkołą, hobby i zabawą, sprawianie wrażenia znudzonych, postrzeganie świata w czarnych barwach). Na tym etapie dzieci dużo czasu rozmyślają i marzą o ponownym złączeniu się rodziny.
• Frustracja i złość. Dzieci chcą poczucia bezpieczeństwa, stabilności i szczęścia. Pragną, żeby wszystko wróciło do normy z czasów sprzed rozwodu. Ponieważ nie mogą otrzymać tego, czego chcą, ich potrzeby są blokowane lub niedostrzegane, co rodzi głęboką frustrację i złość.
• Odrzucenie i uraza. Frustracja i złość otwierają drogę poczuciu odrzucenia i urazy, zwłaszcza w stosunku do rodziców. Dziecko odsuwa się i tworzy emocjonalny dystans między sobą a rodzicem. W ten sposób zabezpiecza się przed przyszłym emocjonalnym cierpieniem oraz stanowi to sposób ukarania ojca lub matki za to, co się stało.
• Odbudowanie zaufania. Jest to ostatni etap, na którym następuje odbudowanie zaufania rodzica, co powoduje poczucie wolności.

Wymienione fazy emocjonalne są nieuniknione i stanowią widoczną konsekwencję negatywnych doświadczeń dziecka w trakcie procesu rozwodowego. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik dla zrównoważenia emocjonalnego i zdrowia psychicznego dziecka, a rozwód pozostawia trwały ślad w jego psychice. Kiedy jedno z rodziców opuszcza dom, dziecko musi uporać się z ogromnym bólem i rozpaczą po tej utracie oraz z przeświadczeniem, że odejście ojca lub matki jest dowodem jego niskiej wartości, co jest bardzo trudnym zadaniem. Jednak nie tylko rozwód jest dla dziecka dramatem, ale także poprzedzający go okres, w którym następuje rozbicie wewnętrznych więzi emocjonalnych w rodzinie.

Funkcjonowanie społeczne

Rodzina kreuje postawy i zachowanie w stosunku do życia, ludzi, rzeczy i zjawisk. Uczy prawidłowych wzorców postępowania, stosunku do samego siebie oraz kształtuje społeczny rozwój dziecka. Wynika to z faktu pokrewieństwa biologicznego, bezpośrednich i bliskich kontaktów z członkami rodziny oraz najwcześniejszych i jednocześnie najdłuższych wzajemnych oddziaływań.

Jeśli miedzy rodzicami psują się relacje, dochodzi do konfliktów, awantur, a następnie do rozwodu, dziecko uczy się negatywnych wzorców społecznych. Takie zaburzone wewnętrznie środowisko rodzinne, często nie jest w stanie zapewnić dziecku stałej opieki, dobrego przykładu zachowań, wzorów społecznych, norm etycznych i moralnych.

Negatywne przeżycia związane z rozpadem rodziny powodują napięcia uczuciowe, poczucie odrzucenia, agresję/autoagresję, słabsze przystosowanie się do życia, trudności w procesie identyfikacji ze znaczącymi osobami oraz aspołeczne, (a nawet przestępcze) zachowania. Mogą także prowadzić do ukształtowania się zaburzonej osobowości społecznej dziecka.

Do najczęściej występujących u dzieci, w czasie rozwodu, aspołecznych form zachowań zalicza się:

• Niszczenie przedmiotów,
• Lekceważenie obowiązków,
• Wywoływanie konfliktów,
• Nie uznawanie norm społecznych,
• Agresywność,
• Wycofanie z kontaktów,
• Narzucanie swojej woli,
• Kłamstwo i oszukiwanie rówieśników,
• Wagarowanie,
• Używanie wulgarnego słownictwa,
• Przeszkadzanie i dokuczanie kolegom.

Powyższe zachowania mogą być manifestacją buntu i niezgody dziecka na zaistniałą sytuację rodzinną. Mogą stanowić także formę odreagowania emocjonalnych napięć i stresu rodzinnego oraz próbę radzenia sobie z kryzysem rodzinnym.

W życiu dziecka potrzebna jest obecność obojga rodziców. W trakcie problemów rodzinnych czy rozwodu zapomina się, o tym. Dzieci wychowywane bez ojców, trudniej niż rówieśnicy wychowywani w pełnych rodzinach, radzą sobie z problemami życiowymi, wykazują więcej napięć emocjonalnych, mają trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych oraz posiadają mniejsze poczucie bezpieczeństwa. Dzieci pozbawione opieki ze strony jednego z rodziców mają często zaburzoną orientację w rolach społecznych związanych z płcią oraz wykazują trudności w nawiązywaniu kontaktów z osobami płci odmiennej w okresie dorastania, co może być przyczyną wchodzenia w nieudane związki. Niektórzy posiadają także skłonność do zachowań ekstremalnych (zachowań przestępczych, nadużywania substancji psychoaktywnych, przygodny seks).

Trudności wychowawcze

Konflikty między rodzicami prowadzą do powstania urazów psychicznych i bardzo silnych kompleksów, które utrudniają prawidłowy proces rozwojowy i wychowawczy dziecka. Rozwód rodziców osłabia autorytet dorosłych i sprawia, że dziecko czuje się zdezorientowane i nie wie, kogo słuchać. Pojawiają się stany lęku, napięcia i niepokoju, które dziecko stara się zredukować, co przejawia się manifestowaniem negatywnych zachowań werbalnych i niewerbalnych, będącymi powodem trudności wychowawczych, które objawiają się poprzez brak reakcji na upomnienia i kary.

Dziecko uczy się przez naśladownictwo. Obserwując rodziców utrwala ich postępowanie niezależnie czy jest dobre czy złe. Doświadczenia wyniesione z domu przekładają się na kontakty z innymi i jeśli maluch będzie wychowywany w atmosferze ciągłego konfliktu, wzajemnych niechęci i agresji z czasem może nabrać przekonania, że to jedyny sposób komunikowania się, który przywłaszczy jako swój. Wtedy zacznie używać niecenzuralnego słownictwa, stanie się agresywne, nieczułe na potrzeby innych i aroganckie, pogorszy się w nauce, zacznie wagarować, kłamać, kraść i nawiązywać kontakty z dziećmi o podobnych problemach i zachowaniach. Takie dzieci mają problem z samokontrolą, akceptacją i samooceną.

Konflikty i nieporozumienia między rodzicami prowadzą do ukształtowania się cech wrogości i złości u dziecka, które skierowane są najpierw na rodziców, a następnie przenoszone poza środowisko domowe. Dziecko broniąc się przed samotnością stanie się nieposłuszne i złośliwe. Chcąc zwrócić na siebie uwagę rodziców pochłoniętych sprawą rozwodową zacznie uciekać z domu, a nawet sięgać po substancje psychoaktywne, które powodują stan euforii, zobojętnienia na przykrości i przeciwieństwa, poczucie lekkości, siły i lepsze samopoczucie. W najgorszej sytuacji, może dojść do prób samobójczych.

Konflikty, przemoc, nieprawidłowe postawy rodzicielskie i rozluźnione więzi emocjonalne z rodzicami, wpływają na trudności wychowawcze dziecka. Dziecko z jednej strony skazane jest na osłabienie lub zerwanie więzi z rodzicem opuszczającym rodzinę po rozwodzie, a z drugiej strony pozostaje w negatywnej sferze oddziaływań wychowawczych pozostającego rodzica. Należy do nich: przesadna opiekuńczość, nadmierna pobłażliwość, uleganie zachciankom dzieci, tolerowanie niewłaściwych zachowań, stawianie nadmiernych wymagań i ciągłego przymusu, surowość, stosowanie kar fizycznych. Rozwiedzeni rodzice, którzy źle wypełniają swoje zadania opiekuńczo-wychowawcze, powodują utrudnianie funkcjonowania psychospołecznego dzieci, a nawet stają się przyczyną zachowań destrukcyjnych.

Rozwód rodziców zawsze negatywnie wpływa na dziecko i często stanowi traumatyczne przeżycie dla malucha. Niekorzystnie wpływa na jego postawy, samoocenę, zachowanie, naukę szkolną, kontakty z rówieśnikami oraz na typ zawieranych relacji interpersonalnych, zaburzenia adaptacji społecznej oraz całokształt funkcjonowania dziecka w środowisku.

Źródło:
H. Cudak, Funkcjonowanie dzieci z małżeństw rozwiedzionych.
A. D. Hart, Rozwód. Jak ratować dzieci.