Wpływ przyjaźni na relacje dzieci i młodzieży

Przyjaźni nie można nakazać. Jest to zjawisko, które musi się zdarzyć i mieć szanse zaistnieć. Dzieje się tak, gdy jednostka spotyka odpowiedniego człowieka, posiadającego w sobie wyjątkową wartość i osobowość wyróżniającą go z pośród tłumu.[1] Należy uznać przyjaźń za jedną z najważniejszych wartości życia. Ponieważ jest to dar, na który trzeba się otworzyć. Ignacy Krasicki w bajce pt. „Lis i Osieł” pisze: „Umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela.”[2] To prawda mówiąca o tym, że w stosunku do innych ludzi, należy zachowywać się tak, jak chcielibyśmy, żeby nas traktowano. Dlatego bajka jest kierowana do dzieci, aby od najmłodszych lat odkrywać prawidłowe postępowanie wobec przyjaciół oraz innych ludzi.

Przyjaźń ma rozwojowy charakter i ewoluuje na przestrzeni życiowej człowieka. Życie ludzkie jest kruche i ulotne, dlatego należy wypełniać je przyjaźniami. Można mieć jednego przyjaciela albo wielu. Istnieją przyjaźnie na całe życie, które wiążą się z wyłącznością, albo takie, którym wielość przyjaciół nie przeszkadza. Niektóre przyjaźnie trwają kila lat i wiążą się z określonym etapem życia człowieka, po czym kończą się i jedyne co pozostaje, to wspomnienia. Okresowa przyjaźń opiera się na wspólnym celu, wzajemnym wspieraniu się, albo na wspólnych zainteresowaniach. Lecz można także wyrosnąć z przyjaźni i dzieje się tak, kiedy jedna z osób przestaje się wewnętrznie rozwijać, a druga robi postępy w rozwoju duchowym i psychicznym oraz w sferze, którą żywi się przyjaźń. Wtedy wspólna płaszczyzna zaczyna się zmniejszać, aż całkowicie zniknie.[3]

Najważniejszą cechą przyjaźni jest to, że stanowi ona relację opartą na wzajemności, zachodzącą pomiędzy dwojgiem ludzi, którzy odczuwają i potwierdzają tą wzajemność. Cecha wzajemności pozwala odróżniać przyjaźń (związek dobrowolny) od akceptacji ze strony rówieśników, która stanowi skłonność grupy dzieci do lubienia określonego dziecka. Jednak do przyjaźni trzeba dojrzeć, co widać na przykładzie dzieci w okresie przedszkolnym i na początku wieku szkolnego, które nie są od razu zdolne do głębokiej i dojrzałej relacji wymagającej lojalności.[4]

Przyjaźń kształtuje się od najmłodszych lat dziecięcych. Dzięki relacjom, jakie dziecko nawiązuje z matką i ojcem, rozwijają się u młodego człowieka:

• oczekiwania, co do tego, jak inni ludzie będą się do niego odnosić,
• sposób reagowania i wrażliwość na innych,
• wiara w pozytywne uczucia, oraz we wsparcie, którego inni mogą udzielić,
• zaufanie do siebie jako człowieka, który jest zdolny do miłości i może być kochany.[5]

Poprawne relacje rodziców z dzieckiem, do których zalicza się przyjaźń, należy umacniać na każdym kroku, aby miało ono poczucie świadomości, że rodzicom na nim zależy, że jest kochane oraz, aby potrafiło zbudować wzajemne zaufanie, stanowiące dar, którym będzie się dzielić z rówieśnikami oraz z innymi ludźmi, przez całe swoje życie.

Przyjaźnie dziecięce są bardzo ważne, dlatego od najmłodszych lat należy zwracać uwagę na kontakty dziecka z rówieśnikami. Dzieje się tak, ponieważ przeżycia, takie jak: radość, smutek, zdrada, zazdrość czy intryga, czynią przyjaźń bardzo ważnym zjawiskiem dla jakości życia dziecka. Młodzi przyjaciele stają się pasjonującymi towarzyszami, uatrakcyjniającymi życie i stanowią ważne źródło emocjonalnego wsparcia, dzięki czemu dzieci lepiej radzą sobie z wieloma zachodzącymi zmianami w ich życiu, np. z pójściem do szkoły, czy z pojawieniem się w domu kolejnego dziecka. Dlatego przyjaźnie dziecięce pozwalają ująć rozumienie świata społecznego i poznawczego dzieci oraz stanowią pierwszy związek, w którym dzieci zaczynają troszczyć się o drugą osobę, reagować na jej uczucia, potrzeby i problemy.[6]

Każda dziecięca przyjaźń składa się z faz bliskości i dystansu. Z. Rubin uważa, że dzieci uczą się sztuki zawierania przyjaźni podczas czterech nakładających się na siebie faz:

1. Faza egocentryczna (3-7 rok życia), dzieci są otwarte i chętne do zawierania kontaktów interpersonalnych, przyjaźnią się z osobami, które myślą i zachowują się jak one, jednocześnie wykorzystując je w celu uzyskania ich zabawek;
2. Faza zaspokajania potrzeb (4-9 rok życia), dzieci przyjaźnią się, aby uniknąć samotności i zaspokoić swoje potrzeby kontaktu z rówieśnikami oraz poczucia bezpieczeństwa, wiążącego się ze spędzaniem czasu poza domem;
3. Faza odwzajemnienia (6-12 rok życia), dzieci potrafią przyjaźnić się z jedną osobą, lecz odbywa się to na zasadzie wzajemności, równości i sprawiedliwości,
4. Faza intymna (9-12 rok życia), dzieci troszczą się o siebie, dzielą emocjami i problemami, zawierając bliskie przyjaźnie.

Natomiast L. E. Shapiro twierdzi, że dzieci, którym nie udało się zawrzeć takiej przyjaźni, nigdy nie zaznają prawdziwej bliskości w dalszym życiu.[7]

Jednak przyjaźń jest zjawiskiem, której zalążki mogą zaistnieć od najwcześniejszych lat. Duże znaczenie dla zawiązania się przyjaźni ma sposób współdziałania ze sobą dzieci. Już w wieku osiemnastu miesięcy, dzieci obserwują towarzyszy swoich zabaw, naśladują ich i włączają się do aktywności ekscytując się i robiąc to samo. W ten sposób pojawia się szczególny rodzaj tendencji do robienia tych samych rzeczy razem. W ciągu kilku następnych miesięcy dzieci zaczynają wnosić nowe pomysły do zabawy i wtedy możliwości wspólnego udawania się poszerzają, a związki się zacieśniają.

W wieku dwóch i pól lat dzieci naśladują siebie coraz bardziej świadomie, pojawia się współpraca w rozwiązywaniu problemów i następuje zmiana w zdolności myślenia oraz koordynacji własnych zachowań z działaniami drugiego dziecka. Pojawia się planowanie zabaw i krótkotrwała kontrola własnych pragnień oraz, najważniejsza z kwestii dla wczesnych relacji między dziećmi, wspólna zabawa imaginacyjna. Rozwój tej zabawy jest niezwykle ważny, ponieważ z niej można wywnioskować o dziecięcej zdolności do rozpoznawania intencji drugiej osoby, podzielania jej zainteresowań i zdania oraz przyswajania go jako własnego.[8] Dzięki czemu dziecko się uczy.

Powiązania pomiędzy udawaniem, a zawiązywaniem się przyjaźni są bardzo istotne, ponieważ dzieci stają się przyjaciółmi, poprzez czerpanie przyjemności z podzielania podobnych wymyślonych światów oraz bycia razem, co jest ważnym czynnikiem rozwoju poczucia bliskości i stanowi podstawę prawdziwej przyjaźni. Zabawy imaginacyjne uczą także podzielania radosnych i smutnych doświadczeń. Tak więc, wspólna zabawa w udawanie jest początkiem bliskości i zaufania w związku dwojga dzieci.[9]

Na początku wieku szkolnego zmienia się natura przyjaźni. Pojawiające się zmiany, wiążą się z rozwijającym się u dzieci rozumieniem innych ludzi i z psychologicznym pojmowaniem różnych sytuacji. Rośnie zdolność do rozumienia odczuć, potrzeb i pragnień przyjaciół, co prowadzi do zmian w zakresie rozwiązywania konfliktów i sporów, gdyż dzieci dążą do kompromisu. Pojawia się także świadomość istnienia relacji między dziećmi, intymność w relacjach z innymi oraz rozwój wrażliwości moralnej.[10] Pojawiająca się intymność, rozwija się przede wszystkim wśród dziewczynek, które dzielą się sekretami, otwierają przed sobą i otwarcie mówią o swoich uczuciach.

Jednak nie wszystkie dzieci w tym wieku potrafią dokonać analizy i oceny cech charakteru koleżanek i kolegów, lecz jedynie dostrzegają ich konkretne zachowania. Dzieje się tak, ponieważ, aby zaistniał głębszy kontakt uczuciowy, jakim jest przyjaźń, wymagane jest głębsze zaangażowanie uczuciowe obu stron, do czego należy osiągnąć odpowiedni etap rozwoju emocjonalnego i dojrzałości psychicznej, a którą dzieci w młodszym wieku szkolnym niezbyt często osiągają. Najczęściej pojawia się ona w wieku dorastania.[11]

W początkowym okresie młodszego wieku szkolnego, dziecko nazywając kolegę najlepszym przyjacielem wypowiada te słowa z przekonaniem, że tak jest. Jednak po pewnym czasie kolega ustępuje miejsca innemu. Jest to naturalna czynność, chyba, że istnieją konkretne okoliczności sprzyjające trwałości przyjaźni, np. utrzymywanie przez rodziców dzieci stosunków towarzyskich lub zamieszkanie dzieci w tej samej dzielnicy.

W wieku 6-8 lat, dzieci zależne są przede wszystkim od dorosłych, którzy stanowią dla nich największy autorytet i przed którymi, nie potrafią zachować tajemnicy. Natomiast począwszy od 9-10 roku życia, w stosunkach dzieci z dorosłymi zachodzą istotne zmiany. Dzieje się tak, ponieważ autorytet dorosłych zaczyna słabnąć i wzrasta samodzielność dzieci. Natomiast kontakty z rówieśnikami ulegają zacieśnieniu. Dzieci w towarzystwie grupy przyjaciół, zaspokajają swoje potrzeby ruchu, działania i uznania, mogą wykazać się siłą, sprytem i sprawnością, aby zyskać pozycje w grupie i być przez nią cenionym oraz uznawanym. Kontakty z przyjaciółmi zaspokajają potrzeby dziecka, przynoszą zadowolenie i przyjemność, ale także stanowią duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju społecznego, gdyż umożliwiają zdobycie doświadczeń potrzebnych do opanowania trudnej sztuki życia z ludźmi i wśród ludzi.[12]

U małych dzieci, nie istnieją różnice związane z płcią, w sposobie postrzegania przyjaciół. Nie jest ważne czy dzieci bawią się z dziewczynkami czy z chłopcami, ważne żeby podzielały te same pomysły na wyimaginowane zabawy. Jednak zauważa się, że przyjaźnie chłopca z dziewczynką, nawiązane w okresie poniemowlęcym mogą być bardzo silne i mogą trwać przez cały okres szkolny, aż do okresu adolescencji lub dłużej.[13] Inaczej ma się rzecz w okresie dojrzewania, gdzie płeć przyjaźniących się osób wpływa na intensywność i tematykę zwierzeń. Szerzej, bardziej i głębiej zwierzają się dziewczęta niż chłopcy, a ich wypowiedzi o charakterze osobistym są rzeczywiste z odczuciami. Natomiast chłopcy przywiązują większą wagę do różnicowania tematyki spraw osobistych, które omawiane są w zależności od rozmówcy. Najczęstszym powiernikiem młodzieży w wieku 16-19 lat jest przyjaciel. Stanowi on odbiorcę najgłębszych, najszerszych i zróżnicowanych zwierzeń.[14] Dzieje się tak, ponieważ prawdziwa, szlachetna i subtelna więź z przyjacielem tej samej płci pozwala dorastającej osobie znaleźć oparcie emocjonalne i zrozumienie, ale także pozwala wyzwolić się z obyczajów i często ciasnych poglądów rodziny. Dlatego główne credo okresu dojrzewania brzmi: „Zwierzać się sobie ze wszystkiego, nie dopuścić do naszych tajemnic postronnych, nigdy i nikomu nie zdradzać naszych planów.”[15] Jak można zauważyć prawdziwy przyjaciel jest osobą, której można powiedzieć wszystko i mieć pewność, że pomimo wiedzy o naszym prawdziwym JA, nie zrazi się i wciąż będzie dobrym przyjacielem.

Jak wiadomo, przyjaźń odgrywa ważną rolę w całym życiu człowieka. Jednak największe zapotrzebowanie na tą relację interpersonalną, jest w okresie dojrzewania. Igor Kon uważa, że tak się dzieje, ponieważ młodzież nie ma zaufania do samej siebie, co stanowi przyczynę niestabilności i nieadekwatności posiadanej samooceny. Ta zmienność własnego JA wzmacnia pragnienie pokładania nadziei w kimś, komu można zaufać. Dlatego przyjaźń, stanowi dla młodzieży wartość, przez którą realizuje się prawdziwa więź z drugim człowiekiem i, dzięki której, można ukazać swoje prawdziwe oblicze oraz głębię swoich przeżyć, z nadzieją na odwzajemnienie się. Młode osoby wyrażają nieograniczoną wiarę w przyjaciela, ponieważ uważają, że dzięki niemu mają wsparcie i nie są sami, jednocześnie podziwiając swoje zalety i tolerując wady. W tym wieku przyjaźń ma charakter bezgranicznej fascynacji i dotyczy przede wszystkim osób odczuwających brak głębszej więzi emocjonalnej z rodzicami.[16]

Dzięki przyjaźni młody człowiek uczy się zachowań w grupie, przystosowuje się do życia społecznego, formułuje własną osobowość i ma możliwość ustalić własną tożsamość. Może także łatwiej przezwyciężać trudności i liczne rozterki, ale także łatwiej zasięgnąć rady pozbawionej nadmiernego moralizmu, jak to się często dzieje w rozmowie z rodzicami.[17] Dzieje się tak, ponieważ przyjaciele nawzajem udzielają sobie pomocy i wsparcia, które nie musi polegać wyłącznie na udzielaniu wzajemnych porad, gdyż istnieją inne pośrednie i bezpośrednie sposoby, wspomagające rozwiązywaniu konfliktów i problemów w domu. Stanowi to pewien sposób dowartościowania dziecka przez przyjaciół, dzięki którym ma ono lepsze zdanie na swój temat, czuje się lubiane i docenione, ma lepszy dostęp do rozrywki oraz możliwość oderwania się do swoich problemów.[18] Prawdziwi przyjaciele nie muszą udzielać sobie rad, czasami wystarczy tylko obecność i milczenie, ponieważ język prawdziwej przyjaźni, to przede wszystkim treści, przekazywane niewerbalnie. Natomiast pocieszając przyjaciela nie trzeba nic mówić, żeby się rozumieć, wystarczy dzielić z nim smutek w ciszy. Ponieważ poprzez swoją obecność można wyrazić więcej, niż tysiącem słów.

Przyjaźń pojawiająca się podczas okresu dojrzewania, wiąże się z przyjęciem i przestrzeganiem pewnych wartości, które pełnią rolę czynników warunkujących powstanie związku przyjacielskiego oraz decydują o trwałości oraz wzajemności takiego związku. P. Wright stworzył trzy grupy wartości, których oczekuje się od drugiego człowieka. Należą do nich:

• Wartości stymulujące rozwój intelektu, wyobrażeń i zainteresowań (poszerzają wiedzę i rozbudzają u przyjaciela, nowe wartościowe idee, które sprawiają, że człowieka staje się bogatszy duchowo);
• Wartości utylitarne (odnoszą się do stopnia, w jakim postrzega się daną jednostkę jako osobę chętną do niesienia pomocy i gotową poświęcać swój czas, aby pomóc przyjacielowi w realizacji jego planów, dążeń i zaspokajać jego potrzeby życiowe);
• Wartości wzmacniające własne JA (chodzi o to w jakim stopniu postrzega się przyjaciela, jako osobę, która udziela poparcia i dodaje odwagi oraz jest w stanie pomóc w osiągnięciu większego zadowolenia, przez co staje się osobą wartą uwagi i zachodu).[19]

Stosunki interpersonalne są rezultatem dłuższego oddziaływania na siebie osób, które wyrabiają sobie wzajemnie opinie, wyrażają sądy, prezentują względem siebie określone postawy ograniczone normami i pełnionymi przez nie rolami. Lecz często zdarza się, że to oddziaływanie zostaje zaburzone i zaistniałe przyjaźnie rozpadają się. Istnieje kilka przyczyn nieporozumień zaistniałych w przyjaźni, które powodują konflikty lub nawet rozpad związków. Można do nich zaliczyć:

• odmienność dążeń, planów życiowych i zainteresowań przyjaciół,
• niezgodność postaw i poglądów,
• rozbieżność w rozumieniu pojęcia przyjaźni i wynikających z niej zobowiązań,
• nieumiejętność panowania nad sobą i brak samokrytycyzmu.[20]

Każda utrata negatywnie wpływa na życie psychiczne człowieka, ponieważ posiadanie przyjaciół niweluje negatywny wpływ uzależniania się od innych ludzi, a w momencie ich straty człowiek często nie wie co zrobić. Dzieje się tak, ponieważ najważniejszą cechą przyjaźni, jest świadomość tworzenia więzi psychicznej, która angażuje całą osobowość człowieka. Przyjaźń wydziela się z charakteru człowieka i nie można tej relacji stworzyć z niczego, gdyż bazą zawsze jest człowiek, to, co reprezentuje sobą i wartości jakie są dla niego ważne.[21]

Zdolność do rozwoju uczuć kształtuje się przede wszystkim w okresie dzieciństwa i młodzieńczości. Człowiek świadomie kształtuje swoje postawy związków interpersonalnych, przede wszystkim miłości i przyjaźni, w trakcie swojego rozwoju psychicznego. A dzieje się tak, ponieważ samodzielnie kształtuje swoją osobowość. Od początku istnienia człowieka, nauka przyjaźni i miłości powinna obejmować najbliższy dziecku krąg rodzinny i wraz ze stopniowym rozwojem dziecka, powinna obejmować coraz nowsze obszary życia. Człowiek powinien uczyć się kochać przyjaciół i innych ludzi, jednocześnie kształtując w sobie miłość i szacunek do świata przyrody oraz do szlachetnych idei, które rodzą się w jego sercu.[22]

Przyjaźń jest pięknym prezentem danym człowiekowi. Tą wartość pielęgnujemy w sobie i możemy nią obdarować innych ludzi. Pięknie o przyjacielu napisał R. Haak, mówiąc:

„Jest ktoś, przy kim mogę być sobą. Mogę opowiadać o moich marzeniach, pragnieniach i nadziejach, a także o zwariowanych pomysłach. Mogę płakać i głośno się śmiać. Mogę przetoczyć się przez pokój w szalonym tańcu. Mogę być szczęśliwy i nieszczęśliwy, pewny siebie i zupełnie z siebie niezadowolony. Nie muszę wkładać maski, lecz mogę być taki, jaki naprawdę jestem i jaki w danej chwili się czuje”.[23]

Słowa te oddają całą kwintesencję przyjaźni, która stanowi piękne uczucie łączące ludzi i pozwalające na obnażenie swojego JA, przed wyjątkową nam osobą.

---

[1] Por. M. Moneta-Malewska, Jak zdobyć przyjaciół?, Wyd. WSiP, Warszawa 2009, s. 11
[2] I. Krasicki, Bajki i przypowieści, Wyd. Ossolińskich, Kraków 1975, s. 15.
[3] Por. M. Moneta-Malewska, op. cit., s. 10-11.
[4] Por. J. Dunn, Przyjaźnie dzieci, przeł. M. Białecka-Pikul, Wyd. UJ, Kraków 2008, 2-3.
[5] Por. tamże, s. 127.
[6] Por. tamże, s. 3-5.
[7] Por. M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, Przyjaźń jako wartość w relacjach dzieci i młodzieży, Wyd. Impuls, Kraków 2009, op. cit., s. 39-40.
[8] Por. J. Dunn, op. cit., s. 21-22 i in.
[9] Por. tamże, s. 30.
[10] Por. tamże, s. 40, 50.
[11] Por. I. Kalińska, Koleżeństwo i przyjaźń w młodszym wieku szkolnym, http://www.szpnr1.home.pl/kolezenstwo.htm
[12] Por. tamże.
[13] Por. J. Dunn, op. cit., s. 124-125.
[14] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludzkich, Wyd. PWN, Warszawa 1989, op. cit., s. 302-304.
[15] W. Szewczuk, Encyklopedia psychologii, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, s. 499.
[16] Por. tamże, s. 498.
[17] Por. E. B. Zybert, Miłość, przyjaźń, agresja, alkoholizm. Problemy wieku młodzieńczego (i nie tylko), Wyd. SBP, Warszawa 1999, s. 5.
[18] Por. J. Dunn, op. cit., s. 75-76.
[19] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, op. cit., 34-35.
[20] Por. tamże, s. 44, 47.
[21] Por. M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, op. cit., s. 35-36.
[22] Por. E. Różycka, Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Wyd. Żak, Warszawa 2000, s. 317.
[23] R. Haak, H. Hartmann, Radosne chwile, Wyd. Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 1999, s. 10.