Wiek dojrzewania (12-18/21 rok życia)

Starając się zrozumieć młodzież w okresie dojrzewania, należy określić rozpoczęcie adolescencji. Nie jest to proste w ustaleniu, ponieważ dojrzewanie to proces, a nie stan. Termin „wiek młodzieńczy” obejmuje zespół psychicznych, fizycznych i emocjonalnych przemian, którym podlega człowiek pomiędzy wiekiem dziecięcym a dorosłością. Okres adolescencji rozpoczyna się w momencie wystąpienia oznak dojrzewania płciowego (10-12 rok życia) i trwa do momentu uzyskania pełnoletniości, przez którą rozumie się wystąpienie całkowitej niezależności od autorytetu dorosłych (18-21 rok życia).

Rozwój fizyczny

Pojawiają się dysproporcje w sylwetkach – kończyny są zbyt długie w stosunku do ciała, co odbija się na ruchach i zręczności. Zmianie ulegają proporcje twarzy: nos i dolna część twarzy się wydłuża. Pojawiają się drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe. Natomiast układ kostny rozwija się szybciej niż mięśniowy, co może powodować bóle mięśni.

• U chłopców rozrastają się kości barkowe, pojawia się zarost na twarzy, a głos ulega mutacji. U obu płci pojawia się owłosienie łonowe. Polucje (nieświadome wytryski nasienia) występują między 13 a 16 rokiem życia.
• U dziewcząt rozwijają się piersi i poszerzają się kości miednicy. Pierwsza miesiączka występuje między 12 a 14 rokiem życia.

Rozwój intelektualny

• SPOSTRZEŻENIA. Dokładniejsze, bogate w szczegóły, wielostronne w treści, bardziej świadome, ukierunkowane. Zmienia się orientacja w czasoprzestrzeni. Analiza symboli.
• PAMIĘĆ. Logiczna, zrozumienie materiału dzięki zdolności myślenia abstrakcyjnego. Przekształcanie się pamięci mimowolnej w dowolną i wzrasta liczba zapamiętywanych słów abstrakcyjnych.
• MYŚLENIE. Pojawia się myślenie abstrakcyjne. Następuje rozwój operacji formalnych. Stadium operacji myślowych dotyczy faktów zaobserwowanych. Istnieje myślenie hipotetyczno-dedukcyjne (co by było, gdyby?) i myślenie krytyczne (wychwytywanie fałszu). Tworzy się nowa hierarchia wartości.
• WYOBRAŹNIA I FANTAZJA. Wyobraźnia i fantazja związane są z myśleniem hipotetyczno-dedukcyjnym, pozwala na snucie przewidywań na temat swych dalszych losów. Pisanie wierszy, pamiętników i inne próbki literackie mają charakter odtwórczy.

Rozwój emocji

W wieku dojrzewania pojawia się intensywność i żywiołowość przeżyć emocjonalnych (smutek ma charakter tragedii, radość osiąga szczyty uniesienia). Młodzież łatwo oscyluje między nastrojami krańcowymi i jest chwiejna emocjonalnie. Charakteryzuje ją ruchliwość uczuciowa, czyli nietrwałość i łatwość w przechodzeniu od jednych stanów uczuciowych do innych. Doznawane uczucia radości i smutku często nie wiążą się z określonymi bodźcami.

Na rozwój emocjonalny ma wpływ:

• Labilność emocjonalna.
• Kształtowanie się uczuć wyższych, społeczno-moralno-estetycznych.
• Kształtowanie się własnych poglądów na temat zasad i norm postępowania
• Rozważanie kryteriów dobra i zła.
• Uczestnictwo w życiu społecznym.
• Kryzys autorytetu rodziców.
• Postawa perfekcjonistyczna, czyli stawianie nadmiernych wymagań przy ciągłej dezaprobacie i krytyce rodziców.
• Stosunki społeczne poza domem, klasa szkolna, nieformalne grupy młodzieżowe, przyjaciele, paczki, grupy koleżeńskie, bandy.

Rozwój woli

W procesie kształtowania się woli powszechnym zjawiskiem jest przekora, która może przejawiać się jako nieposłuszeństwo wobec rodziców i wychowawców. Zachowanie nabiera cech arogancji, bezczelności i przesadnej pewności siebie. Z przekorą wiąże się też zjawisko buntu, który dodaje energii, satysfakcji, zadowolenia i stanowi rodzaj zdobyczy czy przewagi. Innym przejawem aktywności woli jest potrzeba czynu. Młodzież dopuszcza się różnych wybryków, sprzyjających wyładowaniu energii i wykazaniu odwagi. Czasem także świadomie podejmuje działania kształtujące charakter i wolę. Takie ćwiczenia mają na celu wyrabianie powściągliwości i polegają na odmowie sobie przyjemności, opanowywaniu zachcianek czy wyrabianiu odporności na ból.

Rozwój seksualności

Jednym z ważniejszych aspektów rozwojowych młodzieży jest kształtowanie się ciekawości płciowej. Młodzież szuka odpowiedzi na trapiące ich pytania. Jest to okres wzmożonej wrażliwości na bodźce seksualne. Natomiast rozwój zainteresowań seksualnych zależy nie tylko od funkcji hormonalnych organizmu, ale także od bodźców dostarczonych przez otoczenie.

Między 12 – 14 r. ż. można zauważyć dużą rozbieżność między wzajemnym nastawieniem obu płci. Chłopcy wyraźnie stronią od dziewcząt, często je krytykując czy wyśmiewając. Natomiast dziewczęta zaczynają interesować się chłopcami i starają się podkreślać swoją większą dojrzałość.

Między 14 – 16 r. ż charakterystycznym elementem jest obopólne zainteresowanie. Jest to okres pierwszych spotkań, tworzenia się par i kontaktów uczuciowych. Nastolatkowie chcą zwracać uwagę na siebie, przez co ich zachowanie jest pozorne i sztuczne.

Około 16 roku życia pojawia się stabilizacja stosunków płciowych. Zachowanie nastolatków staje się bardziej naturalne i zrównoważone. W kontaktach grupowych zanika antagonizm płci.

Z rozwojem płciowym wiążą się problemy:

• Miłosne – wybór partnera, organizowanie spotkań, próby zbliżenia zmysłowego, przygotowanie do małżeństwa i życia rodzinnego.
• Postępowania społecznego – brak umiejętności przyswojenia sobie odpowiedniej roli.
• Moralne – swoboda obyczajowo-seksualna i odpowiedzialność wobec partnera.
• Nienormalnego postępowania seksualnego – masturbacja i konflikty z tym związane, marzenia erotyczne, homoseksualizm.
• Wynikające z ciekawości seksualnej – odnoszenie się do wszystkich spraw związanych z różnicami funkcji rozrodczych.

Stosunki rodzinne

Rozluźnienie się więzów rodzinnych przejawia się w różnych formach zachowania. Młodzież coraz mniej przebywa w domu, zwiększa sferę kontaktów poza nim. Znika dotychczasowe zaufanie i bliskość, natomiast przejawia się dystans.  Przestają zwierzać się rodzicom, szukają powiernika wśród rówieśników, niekiedy szukają wsparcia u osób starszych, budzących zaufanie. Mają swoje tajemnice i domagają się ich uszanowania. Kryzys zaufania do rodziców przechodzi ewolucję, pojawia się około 12 r. ż., dochodzi do szczytu w wieku 15-16 lat, potem stopniowo słabnie. Obok prób oderwania się i dążenia do samodzielności jest też silne poczucie autorytetu rodziców. Po okresie buntu, następuje powrót do rodziny, przy całkowitej zmianie stosunku do niej. Zaczynają traktować rodziców jak przyjaciół, wybaczają im ich błędy i uchybienia. Nowy i inny niż dotychczas stosunek do rodziców może wiązać się z rozwojem myślenia i wzrostem krytycyzmu w tym wieku.

Do czynników, wpływających na postępowanie konfliktów z rodzicami należą:

• Cechy osobowości dorosłych, konserwatywny sposób myślenia, staroświeckość przekonań moralnych, religijnych, upodobań estetycznych i kulturalnych.
• Zbytnie ograniczanie swobody.
• Niewłaściwe metody wychowawcze.
• Kłótnie i konflikty małżeńskie rodziców.

Na koncie przewinień młodzieży wymienia się natomiast słabe postępy w nauce, cechy osobowości, złe zachowanie, nałogi.

Stosunki społeczne

• KLASA SZKOLNA. Stanowi środowisko społeczne, w którym młodzież spędza wiele czasu. Jeśli zaistnieje dezintegracja, klasa ulega rozbiciu na mniejsze grupy, którym trudniej się porozumieć między sobą. Społeczne powiązania w klasie mają duże znaczenie dla rozwoju dorastającej młodzieży, zaspokajają potrzebę uczestnictwa w grupie i uczą stosunków społecznych.
• GRUPY MŁODZIEŻOWE. Jest to zjawisko powszechne, można je zaobserwować na terenie klas szkolnych i poza szkołą.Wyodrębnia się kilka typów małych grup rówieśniczych:
  * najbliżsi przyjaciele
  * kliki – paczki
  * grupy towarzyskie
  * bandy
• ORGANIZACJE MŁODZIEŻOWE. Niekontrolowana działalność band i paczek łatwo może przejść w negatywną działalność. Dlatego podejmuje się różne formy pracy z młodzieżą, obejmujące czas wolny od nauki. Tworzy się pozalekcyjne formy pracy albo organizacje i stowarzyszenia, które zaspokajają bardzo silną w tym wieku potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej, potrzebę odgrywania w społeczeństwie określonej roli. Organizacje zaspokajają również potrzebę aktywności społecznej młodzieży, która staje się źródłem przeżyć emocjonalnych, zaspokaja potrzeby poznawcze, umożliwia nawiązywanie nowych kontaktów społecznych. Takie formy działalności zaspokajają też potrzebę samodzielności oraz nabywania nowych doświadczeń i umiejętności.

Rozwój świadomości

Około 12-13 r. ż. następuje zjawisko odkrycia świata psychicznego. Młodzież zaczyna interesować się cechami własnej osobowości, porównywać się z innymi ludźmi.  Wraz z dorastaniem zmienia się stosunek dziecka do otoczenia. Powierza się im często coraz trudniejsze zadania i mają trudniejsze decyzje do podjęcia. Dużą rolę w samoświadomości odgrywa samoocena, która podlega dużym wahaniom. Zależnie od nastroju i okoliczności młodzież ocenia siebie w różny sposób konfrontując własne cechy osobowości z ideałami społecznie uznanymi. Rozwijające się pod wpływem nauki szkolnej i doświadczeń życiowych funkcje myślowe, sprzyjają wzrostowi krytycyzmu. Nastolatek chętnie rozmawia na interesujące go tematy, zwierza się przyjaciołom ze swoich przeżyć i często pisze pamiętniki, którym powierza swoje myśli i nastroje.

Rozwój zainteresowań

W wyniku postępującego rozwoju fizycznego i fizjologicznego, doskonalenia się wszystkich funkcji psychicznych, następują w wieku dorastania widoczne zmiany w dziedzinie zainteresowań. Zmienia się nie tylko kierunek zainteresowań, ale i następuje ich zróżnicowanie i pogłębienie. Młodzież dorastająca interesuje się wybranymi dziedzinami, które bardzo silnie skupiają jej uwagę.

Do głównych zainteresowań należą:

• Zagadnienia związane z rozwojem życia psychicznego, osobowości i wzrastającą samowiedzą i świadomością.
• Zagadnienia wynikające rozwoju społecznego człowieka.
• Zagadnienia powstające na tle wzrastającej potrzeby obcowania z osobami innej płci.
• Zagadnienia związane z przyswajaniem wartości kulturalnych, koniecznością dokonywania wyboru i powstającego światopoglądu.
• Zainteresowania poznawcze, kształtujące się na bazie nauki szkolnej lub działalności pozaszkolnej

Światopogląd

Właściwe tworzenie się światopoglądu występuje w końcowej fazie okresu dojrzewania. Młodzież usiłuje powiązać zdobytą wiedzę o rzeczywistości w sensowną całość, stara się znaleźć własny stosunek do wartości. Budzą się w tym okresie zdolności do filozofowania. Za charakterystyczną cechę dorastającej młodzieży uważa się idealizm. Postawy światopoglądowe młodzieży dopiero się kształtują, ulegając procesom ewolucji. W miarę dorastania młodzież traci wiele radykalizmu, bezkompromisowości i nieprzejednanego krytycyzmu, stając się w swych poglądach bardziej liberalna, tolerancyjna i elastyczna. Wraz z wiekiem wzrasta uznawanie wartości przyjętych przez świat dorosłych.

Dojrzewanie może przynieść z sobą trudności wychowawcze, wynikające ze stosunku nastolatka do rodziny, grupy rówieśniczej, wartości czy podejścia do samego siebie. Wiek ten niesie także wiele wyzwań, problemów, przeżyć i rozczarowań. Dlatego, aby przeżyć ten czas bez zbędnych burz i awantur warto, z nastolatkiem, szczerze rozmawiać, okazując wsparcie, zrozumienie i rozsądne zaufanie.

Źródło:
H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka.
B. Harwas-Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia
człowieka.