Tyflopedagogika w pigułce

Tyflopedagogika (z gr. typhlos – ślepy) to dział pedagogiki specjalnej zajmujący się osobami niewidomymi i słabowidzącymi. Nauka zajmuje się kształceniem, wychowaniem, terapią i rehabilitacją dzieci z uszkodzonym wzrokiem lub jego brakiem. Specyfika tej dyscypliny wiedzy polega na: częściowej adaptacji programu szkolnego, stosowaniu specjalnych lub zmodyfikowanych metod dydaktycznych oraz realizacji programu przez odpowiednio przygotowanych nauczycieli.

Narząd wzroku może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. W wyniku tego uszkodzenia może nastąpić całkowite lub częściowe zniesienie czynności wzrokowych, czyli ślepota lub słabowzroczność. 

Osoby z uszkodzonym wzrokiem dzieli się na dwie grupy:

• Niewidomi i niedowidzący (słabowidzący) od urodzenia i wczesnego dzieciństwa (do 5 roku życia);
• Ociemniali – osoby, które całkowicie lub w znacznym stopniu straciły wzrok w ciągu życia.

Cele i zadania tyflopedagogiki

Za główny cel tyflopedagogiki uznaje się rehabilitowanie osób z uszkodzeniami wzroku w taki sposób, aby umożliwić im jak najlepsze funkcjonowanie w środowisku oraz stymulowanie rozwoju emocjonalnego i wspieranie psychiczne osób z problemami ze wzrokiem w celu poprawy ich samooceny oraz zwiększenia samodzielności. Nauka ma za zadanie ułatwić dzieciom wykonywanie czynności życiowych, stopniowo zwiększając ich samodzielność i udowadniając, że otaczającą rzeczywistość można odbierać przez inne zmysły, nie tylko za pomocą narządu wzroku.

Przyczyny uszkodzenia wzroku:

1. Czynniki genetyczne, gdy ślepota lub słabowzroczność jest przekazana dziecku dziedzicznie przez rodziców w drodze przekazu uszkodzonych genów. Ma to miejsce w przypadku dziedzicznej zaćmy (katarakty), dziedzicznego zaniku nerwu wzrokowego, dziedzicznej wysokiej krótkowzroczności.
2. Czynniki wrodzone, gdy uszkodzenie wzroku powstaje w okresie płodowym i spowodowane jest głównie chorobami matki w okresie ciąży (kiła, odra, różyczka, toksoplazmoza), a także zatruciami i spożywaniem alkoholu w okresie ciąży.
3. Choroby oczu, które mogą wystąpić po urodzeniu się dziecka i w późniejszym okresie życia, jak: jaskra, zaćma, jaglica, nowotwory oka, barwnikowe zwyrodnienia siatkówki itp. oraz długie przebywanie wcześniaka w inkubatorze, które może uszkodzić wzrok.
4. Choroby ogólne, powodujące uszkodzenie narządu wzroku, jak: cukrzyca, gruźlica, choroby weneryczne, zapalenie opon mózgowych i mózgu, guz mózgu, albinizm (bielactwo) itp.
5. Urazy będące wynikiem zabaw niebezpiecznymi dla oczu przedmiotami, wypadków w domu czy w szkole lub wypadków drogowych itp.
6. Niewłaściwa dieta, czyli pożywienie pozbawione witaminy A

Podział dzieci z uszkodzonym wzrokiem

Dzieci całkowicie niewidome – dzieci, które nie reagują na żadne bodźce wzrokowe. Wyjątek w tej grupie stanowią dzieci, które zachowały tzw. poczucie światła, czyli potrafią rozróżniać dzień i noc lub zapalone światło wieczorem w pomieszczeniu. Struktura poznania u dzieci całkowicie niewidomych ma charakter dotykowo-słuchowy, ponieważ w poznawaniu przedmiotów, ludzi i zjawisk oraz funkcjonowaniu opierają się głównie na zmyśle dotyku i słuchu. Ich spostrzeżenia odzwierciedlają tylko cechy rzeczywistości, które odbierane są przez te zmysły, dlatego obrazy pozbawione są elementów, które rejestruje zmysł wzroku, a więc światła i barwy. Takie osoby do samodzielnego chodzenia używają białej laski. U dzieci całkowicie niewidomych, z powodu braku koordynacji wzrokowo – ruchowej, mogą pojawiać się zaburzenia w rozwoju motorycznym (nieprawidłowo rozwinięty aparat motoryczny, opóźnienia w rozwoju manipulacji i lokomocji oraz można spotkać blindyzmy, czyli wykonywanie pewnych bezcelowych, stereotypowych ruchów i czynności np. kręcenie się, kiwanie się, podskakiwanie itp.). Dzieci posługują się pismem Braille’a. 

Dzieci niewidome z resztkami wzroku, inaczej dzieci szczątkowo widzące – zachowały pewne możliwości wzrokowe, lecz nie przedkładają się one na praktykę, czyli na widzenie. Resztki wzroku pozwalają jedynie na spostrzeganie ogólnej sylwetki dużych przedmiotów i ich kształtów, jednak przedmiot ten musi znajdować się w pobliżu dziecka i powinien być odpowiednio oświetlony. Obraz przedmiotu jest ogólny, niewyraźny, fragmentaryczny, z nieokreśloną barwą, nie ujmujący szczegółów ani jego przestrzennego stosunku do innych przedmiotów. W celu dokładnego poznania dzieci posługują się dotykiem i słuchem, a więc technikami bezwzrokowymi. Poznawanie za pomocą resztek wzroku daje im tylko ogólne ramy lub pełni rolę uzupełniającą i wspomagającą oglądanie za pośrednictwem innych zmysłów. U niektórych dzieci można uzyskać poprawę wzrokowych czynności percepcyjnych – spostrzegania wzrokowego – przez wprowadzenie odpowiednich ćwiczeń oraz zastosowanie pomocy optycznych. Zachowane resztki wzroku będą zawsze dominować nad pozostałymi zmysłami i będą dostarczać dziecku informacji o miejscu, w którym się znajduje lub porusza, sygnalizując przeszkody na drodze wyłącznie z bardzo bliskiej odległości. Osoby z resztami wzroku posługują się białą laską, a w nauce szkolnej muszą posługiwać się braillem.

Dzieci słabowidzące – za względu na stopień uszkodzenia wzroku stanowią grupę pośrednią między dziećmi widzącymi a dziećmi niewidomymi. Pomimo znacznego uszkodzenia wzroku dzieci te zachowały normalną strukturę poznania zmysłowego. Zmysł wzroku utrzymał dominującą rolę w orientowaniu się w przestrzeni, poznawaniu przedmiotów, ludzi, zjawisk oraz w działaniu praktycznym, chociaż jego rola jest ograniczona i mniej skuteczna niż u dzieci widzących. Zmysł słuchu i dotyku powinien być maksymalnie wykorzystywany, aby wyrównać braki oraz uzupełniać informacje o otoczeniu. Struktura poznania zmysłowego ma charakter wzrokowo – słuchowo – dotykowy. Spostrzeganie wzrokowe u dzieci słabo widzących przebiega wolniej, dlatego potrzebują one więcej czasu, aby przedmiot lub zjawisko rozpoznać, odróżnić od innych, zakwalifikować do odpowiedniej kategorii. Dzieci większość informacji odbierają drogą wzrokową i mogą czytać teksty czarnodrukowe, korzystać z metod wizualnych w procesie nauczania (demonstracja, obserwacja). Jednak bazując na spostrzeganiu wolniej wykonują zadania związane z czytaniem i pisaniem.

Dzieci ociemniałe – to grupa osób, która urodziła się niewidoma, słabowidząca lub stała się nimi we wczesnych latach dzieciństwa. Takie dzieci od najmłodszych lat są wychowywane jako osoby niewidome lub słabowidzące. Istnieje także grupa dzieci, które częściowo lub całkowicie tracą wzrok w późniejszym wieku. Następuje to nagle (na skutek nieszczęśliwego wypadku) lub w dłuższym okresie (w wyniku choroby). Problemy wywołane całkowitą lub częściową utratą wzroku zależą w znacznym stopniu od wieku w jakim dziecko zostało niepełnosprawne. Im osoba jest starsza, tym trudniej jej jest nauczyć się funkcjonować bez zmysłu wzroku. Uszkodzenie wzroku stanowi bardzo bolesne przeżycia powiązane z silnymi reakcjami emocjonalnymi. U dziecka reakcje związane z utratą wzroku mogą mieć wpływ na jego zachowanie się, a tym bardziej na stosunek do nauki szkolnej i jej wyniki. Dzieci gwałtownie tracące wzrok wymagają szybkiej i mądrej pomocy ze strony psychologa, pedagogów oraz rodziców.

Problemy osób niewidomych:

Problem dla niewidomego na trasie stanowi brak punktów orientacyjnych i zmienność elementów (m.in. inaczej postawiony kosz na śmieci, klomb na chodniku, milknąca grupa ludzi, na jego widok), bariery architektoniczne (m.in. wysokie krawężniki, nierówne chodniki, nagła zmiana nawierzchni, brak wyczuwalnej faktury pod stopami) oraz brak zrozumienia ich problemów przez otocznie m.in. ekspedientki w sklepie i urzędników.

Dużym udogodnieniem dla niewidomych jest sygnalizacja dźwiękowa na przejściach dla pieszych, udźwiękowienie wind, autobusów, komunikaty mówione przy wejściach do urzędów, itp.

Coraz więcej osób niewidomych dąży do usamodzielnienia się, podejmuje trud nauki w szkołach masowych oraz na uczelniach i szuka zatrudnienia. Niestety nadal w świadomości ludzi widzących niewidomi przejawiają się jako niezaradni i niezdolni do samodzielnego życia. Pracodawcy boją się ich zatrudniać, a dyrektorzy szkół wciąż niechętnie przyjmują uczniów niewidomych. Przez to niewiele osób niewidomych bywa zatrudnionych. Przyczynami takiego stanu rzeczy są m.in. brak przygotowania zawodowego niewidomego, brak odpowiedniego wsparcia i oprzyrządowania technicznego w zakładzie pracy oraz brak zaufania. Wiele osób z uszkodzonym wzrokiem wątpi w swoje umiejętności, co prowadzi do obniżenia poczucia wartości. Natomiast wystarczy wykorzystać najnowsze odkrycia techniczne, aby mogli wykonywać wiele dostępnych na rynku zawodów. 

Ciekawostki:

Osobą niewidomą z punktu widzenia polskiego prawa jest ktoś, u kogo stwierdza się ostrość wzroku wynoszącą najwyżej 0,1 pełnej ostrości wzroku (pełna ostrość wzroku odpowiada wartości 1,0) lub ktoś, u kogo pole widzenia, niezależnie od ostrości wzroku, wynosi nie więcej niż 30 stopni (pełne pole widzenia wynosi około 180 stopni).

Osoby niewidome również widzą obrazy w swoich snach. Osoby niewidome od urodzenia śnią z użyciem innych zmysłów, takich jak powonienie, dotyk, słuch. 

Światowy Dzień Białej Laski obchodzony jest 15 października. Po raz pierwszy został ustanowiony w Stanach Zjednoczonych w 1964 roku. W Polsce, decyzją IV Zgromadzenia Ogólnego Europejskiej Unii Niewidomych, obchodzony jest oficjalnie od 1993 roku. W tym dniu osoby niewidome chcą szczególnie przypomnieć pełnosprawnej części społeczeństwa, że potrafią być samodzielni i ograniczenie jakim jest brak wzroku wcale nie musi być dla nich przeszkodą do brania czynnego udziału w życiu i przeżycia go godnie. Biała laska i ciemne okulary nasunięte na oczy nawet w pochmurny dzień, są dziś znakiem rozpoznawczym każdej niewidomej osoby.

Historia białej laski sięga 1921 roku, kiedy to pewien brytyjski fotograf stracił wzrok podczas wypadku i za radą niewidomego przyjaciela zaczął wychodzić z domu na samodzielne spacery, używając zwykłej laski. Niestety laska nie zawsze była dostrzegana przez innych, przede wszystkim, w czasie angielskiej szarugi. W celu zwiększenia jej widoczności, postanowił pomalować ją na biało. Okazało się to bardzo dobrym pomysłem i jedenaście lat później Królewski Narodowy Instytut dla Niewidomych zaczął już oficjalnie rozprowadzać białe laski dla niewidomych. 

Cenną pomocą i rehabilitacją dla niewidomych jest pies przewodnik, który pozwala na bezpieczniejsze i szybsze tempo przemieszczania się w terenie, niż jest to możliwe przy pomocy białej laski. Pies będąc żywą istotą, oddziaływuje pozytywnie na sferę psychiczną – może przyczynić się do poprawy wizerunku własnej osoby, ułatwić kontakty z innymi ludźmi, umożliwić prowadzenie aktywniejszego trybu życia. Staje się wiernym i oddanym przyjacielem. Jednak taki pies musi być odpowiedniej budowy, posiadać odpowiednie cechy charakteru i przebyć szkolenie przygotowawcze, na którym uczy się bezpiecznego prowadzenia osoby niewidomej w ruchu ulicznym i po schodach, zatrzymywania się przed przeszkodami i ich omijania, lokalizowania drzwi, wsiadania, wysiadania i odpowiedniego zachowywania się w środkach lokomocji.

W Polskim Związku Niewidomych obowiązuje regulamin przyznawania psów przewodników, który według którego o przyznanie psa przewodnika może starać się osoba, która jest całkowicie niewidoma, ukończyła 16 lat, jest sprawna fizycznie, ma dobrą orientację przestrzenną i potrafi samodzielnie przemieszczać się przy pomocy białej laski, jest zrównoważona psychicznie, nie nadużywa alkoholu i nie używa narkotyków, lubi zwierzęta, ma odpowiednie warunki mieszkaniowe i finansowe, by zapewnić psu należytą opiekę.