Rozwijanie wrażeń zmysłowych

Dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju człowieka konieczne jest ciągłe oddziaływanie bodźców zmysłowych na układ nerwowy. Dzięki gromadzeniu różnych wrażeń zmysłowych z własnego ciała oraz z otaczającego świata, przetwarzaniu ich i integrowaniu, układ nerwowy stale rozwija się i dojrzewa, a świadomość samego siebie, orientacja w otoczeniu i poczucie bezpieczeństwa regularnie wzrasta.

Ważnym elementem rozwoju dziecka jest kontakt z naturą. Intensywnie rozwijające się fizycznie i psychicznie dziecko w wieku przedszkolnym jest ciekawe świata. Chce badać, poznawać, odkrywać i poszukiwać, a do takich działań najlepsza jest duża przestrzeń, którą stwarza środowisko przyrodnicze.

Czym jest zmysł?

Zmysł jest systemem fizycznym, który zbiera dla mózgu informacje – zarówno ze świata zewnętrznego, jak i z wnętrza organizmu – i następnie przetwarza je na język, jaki może zrozumieć mózg. (R. J. Sternberg)

Umysł człowieka jest miejscem, w którym znajduje się wiedza. Powstaje ona w wyniku doświadczania, przeżywania, przy współpracy z poznaniem i wnioskami opartymi na zmysłowych przesłankach. Postrzeganie zmysłowe jest koniecznym warunkiem rozumienia, rozwoju i uczenia się. Początkowo dzieci doświadczają najbliższego otoczenia i poznają je dzięki swoim zmysłom. Oddychają, czują, poruszają się, wąchają, smakują, patrzą i słuchają. Natomiast zmysły dostarczają informacji o otoczeniu, budując wiedzę dzieci, która zapewnia im bezpieczeństwo i umożliwia kształtowanie charakteru oraz kreowania własnego życia.

Świat poznajemy za pomocą zmysłów – świadomie (eksperymentowanie, doświadczanie) i nieświadomie (obserwacja, odbieranie zapachów). A najlepiej odbierać rzeczywistość poprzez doświadczanie przyrody i przeżywanie jej wszystkimi zmysłami. Dzieci powinny patrzeć, słyszeć, wąchać, dotykać i smakować otaczający je świat.

Chodzi o to, aby – jeśli to tylko możliwe – poznawać świat za pomocą zmysłów;
to co widoczne – wzrokiem,
to, co słyszalne – słuchem,
to, co można powąchać – węchem,
posmakować – smakiem,
dotknąć zmysłem dotyku.
A jeśli coś można uchwycić jednocześnie kilkoma zmysłami,
należy to dobierać kilkoma zmysłami.
Jan Amos Komeński

U człowieka wyróżnia się 5 zmysłów i każdy z nich odgrywa niesamowitą rolę w doświadczaniu otoczenia i w badaniu przyrody:

1. Zmysł dotyku (zmysł temperatury, zmysł równowagi, nonycepcja – zmysł bólu, priopriocepcja – zmysł napięcia mięśniowego i ułożenia części ciała względem siebie). Opisując ten zmysł można użyć określenia zmysł stykania się, ponieważ dotyk to nie tylko odczuwanie dłońmi, ale także każdym centymetrem powierzchni skóry. Wyróżnia się:

• Dotyk pierwotny (protopatyczny) – odpowiada on za świadomość dotknięcia oraz chroni przed niebezpiecznym bodźcem dotykowym, który dominuje w okresie niemowlęcym.
• Dotyk różnicujący (epikrytyczny) – odbiera precyzyjne informacje dotykowe (np. różnice w kształcie, fakturze), rozwija się stopniowo i z wiekiem jego znaczenie wzrasta.

Zmysł dotyku spełnia wiele ważnych funkcji i odpowiada za: poruszanie się, utrzymanie równowagi, zaspakajanie potrzeb fizjologicznych, jedzenie, zręczność manualną czy odczuwanie bodźców bolesnych i tych przyjemnych. Dotykanie przedmiotów dostarcza odbiorcy podstawowych informacji o otoczeniu. Dzięki temu dziecko poszerza swoje słownictwo, pogłębia umiejętność opisu i poprawnej wypowiedzi, używając licznych przymiotników m.in: miękki, twardy, ostry, kłujący, gładki, śliski, mokry, itp. Warto pamiętać, że każdy człowiek jest wrażliwy na dotyk w różnym stopniu i w różnych miejscach na ciele, dlatego warto wykonywać doświadczenia i badać rzeczywistość nie tylko dłońmi, ale także stopami, łokciami, policzkiem, itp.

Cel stymulacji dotykowej

Budzenie ciekawości poznawczej i radości eksperymentowania, rozwijanie zdolności postrzegania, poprawa precyzji ruchów, wzmacnianie motoryki małej (palców i dłoni), rozwijanie wrażliwości dotykowej, rozwój aktywności ruchowej, poprawa orientacji w schemacie własnego ciała.

Jak doświadczać dotyk?

Warto stosować zabawy sensoryczne: dotykanie przedmiotu umieszczonego w pudełku pełnym kulek z gazety, korzystanie z kart dotykowych pokrytych różnym materiałem, domino dotykowe, rozpoznawanie dotykiem przedmiotów lub segregowanie z monet, guzików i kamyków, bez udziału wzroku, ubieranie po omacku, szlak wodny, itp.

2. Zmysł wzroku. Odpowiada on za widzenie, spostrzeganie kształtów, rozróżnianie natężenia światła, barw, odległości, emocji czy dostrzeganie niezwykłości świata. Wystarczy się trochę wysilić, żeby dostrzec rzeczy mało zauważalne, maleńkie, ale piękne.

Percepcja wzrokowa to zdolność rozróżniania bodźców wzrokowych, rozumienia ich i rozpoznawania w oparciu o inne doświadczenia. Towarzyszy nam cały czas, przejawia się na każdej płaszczyźnie życia człowieka i odgrywa bardzo ważną rolę w nauce czytania, pisania czy rozumienia zadań matematycznych.

Cel stymulacji wzrokowej

Rozwijanie spostrzegawczości, analizy i syntezy wzrokowej, nauka kreatywności, postrzegania przestrzennego, kształtowanie pamięci wzrokowej, poprawienie kontaktu wzrokowego.

Jak doświadczać wzrok?

Warto stosować liczne zabawy: poszukiwanie różnic pomiędzy obrazkami, różnicowanie położenia figur i elementów w przestrzeni, układanie puzzli, rozwiązywanie zgadywanek wzrokowych, odgadywanie zakrytego przedmiotu, memo obrazkowe, układanie i opowiadanie historyjek obrazkowych, itp.

3. Zmysł słuchu i równowagi. Umożliwia odbieranie fal dźwiękowych, porozumiewanie się ze światem, rozróżnianie elementów mowy, zachowanie prawidłowej pozycji ciała i utrzymanie równowagi.

Dla niektórych osób hałas wydaje się być czymś normalnym, nieciągnącym za sobą żadnych następstw. Niestety silnie wpływa on na samopoczucie, odczuwanie stresu, zdenerwowanie, zniecierpliwienie i mniejszą koncentrację, dlatego warto ograniczyć krzyk, harmider i hałas, który spotykamy na każdym kroku oraz warto ćwiczyć słuch w ciszy.

Cel stymulacji słuchowej

Usprawnienie kanału słuchowego i percepcji słuchowej, usprawnianie umiejętności różnicowania dźwięków otoczenia i dźwięków mowy, rozwijanie pamięci słuchowej, analizy i syntezy słuchowej, koordynacji ruchowej i słuchowo-wzrokowej, ćwiczenie koncentracji uwagi i różnicowania skali dźwięku, doświadczanie znaczenia pojęć w muzyce (cicho-głośno, wysoko-nisko, szybko-wolno).

Jak doświadczać słuch?

Słuchanie i opowiadanie historyjki przedstawionej za pomocą dźwięków, gestów i mimiki, poszukiwanie lokalizacji dźwięków dochodzących z otoczenia, poruszanie się bez udziału wzroku za źródłem dźwięku, naśladowanie usłyszanego dźwięku, uliczka dźwięków, itp.

4. Zmysł węchu. Jest to jeden z najbardziej pierwotnych zmysłów człowieka, który wiąże się z emocjami. (Zapachy potrafią wywołać najszybsze reakcje emocjonalne). W początkowej fazie stanowi system komunikacyjny, ponieważ dobrze funkcjonuje już w życiu płodowym. Bodźce węchowe wpływają na stan psychiczny i zachowanie człowieka. Zapachy odbierane są zarówno przez nos (jamę nosową i ustną), jak również przez skórę.

Cel stymulacji słuchowej

Budowanie wiedzy na temat otaczającego świata, gromadzenie doświadczeń węchowych, kojarzenie zapachu z sytuacjami oraz nauka lokalizacji zapachu. Stymulacja węchowa może być realizowana w formie: masażu, inhalacji i wdychania.

Jak doświadczać węch?

Rozpoznawanie różnych przedmiotów po zapachu, wąchanie i rozpoznawanie zapachu olejków, ziół i zapachowych świec, w celu zapoznania z zapachem lub utrwalania poznanych zapachów, zakładanie ziołowego ogródka i zabawa w rozpoznawanie ziół po zapachu.

5. Zmysł smaku. Nasz język posiada 4 kubki smakowe: kwaśny, słodki, słony, gorzki. Dzięki temu percepcja smaku wzbogaca nasze doświadczenia i rozwija wrażliwość zmysłową. Poprzez zmysł smaku gromadzimy doświadczenia o potrawach, pogłębiamy doznania smakowe i uczymy się spożywać posiłki. Warto zapamiętać, że zmysł smaku i węchu są z sobą nierozerwalnie związane.

Cel stymulacji

Rozróżnianie i różnicowanie smaków, akceptacja nowego smaku oraz nowych posiłków, rozwijanie percepcji smakowej i wszystkich smaków.

Jak doświadczać smaku?

Rozróżnianie (i nazywanie) smaku owoców, warzyw, napojów, różnych potraw oraz umiejętne omawianie wrażeń smakowych i zapachowych przy spożywaniu, pomoc dziecka w przygotowywaniu posiłków, badanie intensywności zapachu, smakowanie wody (z cukrem, solą, cytryną), itp.

Rola zmysłów w życiu człowieka jest ogromna. Dzięki nim człowiek odbiera bodźce płynące ze świata i poprzez ich prawidłowy odbiór może prawidłowo funkcjonować, komunikować się z otoczeniem czy wyrażać swoje potrzeby. Dziecko powinno mieć okazję do: obserwowania i oglądania, poznawania i przeżywania, doświadczania, badania, wypowiadania się oraz działania i tworzenia. Dlatego warto pamiętać, że zmysły są przewodnikiem po świecie.

Przyroda jest czymś pięknym i niezwykłym, i właśnie w taki sposób należy ją ukazywać dzieciom. Można tego dokonać na drodze doświadczania i przeżywania jej w bliskim otoczeniu i przy pomocy własnych zmysłów. Taka aktywność kształtuje w umyśle malucha obraz środowiska, a poprzez zawarcie głębszych relacji dziecko-otoczenie przyrodnicze, maluch staje się elementem ekosystemu. Oznacza to, że dzięki zmysłom można nauczyć dzieci świadomego postrzegania, co ma ogromny wpływ na motywację do działania, wrażliwość, odpowiedzialność, silną wolę i aktywność poznawczą potrzebną do odpowiedzialnego postępowania wobec środowiska.

Źródło:
W. Loscher, Chcę tego dotknąć: zabawy rozwijające zmysł dotyku.
W. Loscher, Jak to pachnie i smakuje? Zabawy rozwijające zmysł smaku i węchu.