Przyjaźń – istota, historia, rozumienie i rodzaje

Napisano przez

Przyjaźń pojawia się na każdym etapie życia i towarzyszy człowiekowi od dziecięcych lat, aż do późnej starości. Jest ogromnym skarbem, porównywanym z łaską daną od losu, a bez którego człowiek czuje się samotny i zagubiony. Przyjaźń to pożądana wartość, z którą człowiek ma do czynienia w licznych relacjach interpersonalnych, i która stanowi jedną z najważniejszych i najbardziej potrzebnych uczuć w życiu każdego człowieka.

Niektórzy ludzie niezależnie od wieku, wykształcenia, płci, hierarchii społecznej czy statusu majątkowego, przyciągają do siebie ludzi, tak jak magnez przyciąga opiłki żelaza. I dzieje się tak, ponieważ gdzieś w osobowościach tych osób znajduje się element, który powoduję, iż są podziwiani i szanowani. Tym elementem jest przyjaźń.[1] Tak więc, przyjaźń to bogactwo oraz podstawa istnienia każdej trwałej miłości. Wywodzi się ona z osobowości człowieka, lecz aby zaistniała, konieczne jest zaufanie.

Rozumienie przyjaźni jako wartości etycznej zmieniało się na łamach historii i było różnie rozumiane oraz interpretowane w zależności od epoki, typu kultury i kształtowanych cech osobowościowych. Pojęcie „przyjaźń” występujące w języku polskim od XIV wieku, lecz używane już w Biblii, w ujęciach definicji normatywnych oznacza „bliskie, serdeczne stosunki z kimś, oparte na wzajemnej życzliwości, szczerości, zaufaniu, możności liczenia na kogoś w każdej okoliczności oraz więź między osobami”.[2] Natomiast encyklopedia filozoficzna definiuje przyjaźń jako „związek międzyludzki charakteryzowany przez bezinteresowność i szacunek”.[3] Pewne jest, iż zjawisko to zajmuje ważne miejsce w relacjach międzyludzkich i pomimo trudności w zdefiniowaniu, rozumiane jest przez każdego człowieka na swój sposób i stanowi zasadniczy element ludzkiego życia.

Wielu mędrców starało się wytłumaczyć, czym jest zjawisko przyjaźni. Lecz, jak się okazuje wartość ta nie jest łatwa do zdefiniowania. W czasach starożytnych, przyjaźń stanowiła centrum życia moralnego. O przyjaźni nauczał Pitagoras, który uważał, że „przyjaźń polega na harmonii i równości”, dlatego pomiędzy przyjaciółmi wszystko jest wspólne i równe.[4] Kleobulos, twierdził, że należy otaczać się dużą liczbą przyjaciół oraz robić wszystko, aby zatrzymać ich przy sobie, gdyż są oni cennym skarbem. W stosunku do przyjaciół należy także „dobrze czynić, aby stali się jeszcze lepszymi przyjaciółmi, a nieprzyjaciołom należy także dobrze czynić, aby pozyskać ich przyjaźń”.[5] Podobnego zdania był Bion z Borystenes, który także twierdził, że „należy starać się, aby wszystkich przyjaciół zatrzymać przy sobie, żeby się nie narazić na zarzut, że się przyjaźnimy ze złymi albo odtrącamy dobrych”.[6] W jego rozumieniu, przyjaźń wiąże się z dobrym postrzeganiem człowieka, przez opinię społeczną.

Arystoteles zapytany czym jest miłość odpowiedział: „Jedną duszą mieszkającą w dwóch ciałach”. Wskazuje to, że pojmował przyjaźń jako bardzo bliskie relacje z drugim człowiekiem, co zaowocowało zmianą myślenia i poglądu na to zjawisko u innych filozofów. Przykładem może stać się Zenon z Kition, który twierdził, że przyjaciel to „drugie ja”. Natomiast stoicy głosili, że przyjaźń jest możliwa tylko wśród dobrych ludzi i ze względu na ich podobieństwo. Wśród złych nie ma przyjaciół, a dzieje się tak, ponieważ traktujemy przyjaciół jak siebie. A im więcej ich będziemy mieć, tym będziemy cenniejsi, ponieważ przyjaciół należy poszukiwać dla wartości przyjaźni i dla ich samych.[7] Jak można zauważyć filozofowie traktowali przyjaźń jako cnotę, będącą cenną wartością moralną, a która połączona jest z dobrem, życzliwością i miłością.

Epikurejczycy uważali, że przyjaźnić się należy dla pożytku i przyjemności. Aby zatrzymać to dobro przy sobie, należy je zasiać „tak jak naprzód rzucamy ziarno w ziemię, żeby wyrósł plon” i pielęgnować, aby móc wspólnie zażywać przyjemności. Tak więc, w ich rozumieniu przyjaźń jest „największym wśród wszystkich dóbr, jakimi nas mądrość obdarza dla zapewnienia szczęścia przez całe życie”.[8] 

Jeden z najsłynniejszych filozofów, jakim jest Arystoteles, poświęcił sporo miejsca w swoich rozprawach na tłumaczenie zjawiska przyjaźni. Jako pierwszy myśliciel stworzył szeroką teorię przyjaźni, która wiąże się z cnotą i szczęściem. Według filozofa przyjaźń jest „pewną cnotą lub czymś z cnotą związanym, a ponadto jest czymś dla życia najkonieczniejszym, bo bez przyjaciół nikt nie mógłby pragnąć żyć”.[9] Tak, więc przyjaźń jest niezbędna do uzyskania szczęścia, zalicza się do najwyższych dóbr i jest głównym celem życia moralnego.

Myśliciel wyróżnia 3 rodzaje przyjaźni, ze względu na: pożytek (przyjaźń utylitarna – ze względu na korzyść), przyjemność (przyjaźń hedonistyczna – uczestniczy w niej uczucie, jakiś czynnik emotywny) lub dobro drugiego (prawdziwa i doskonała przyjaźń, którą można nazwać prawdziwą miłością). Ludzie życzą sobie dobrze, ze względu na to, co jest powodem ich przyjaźni. Takie stosunki przyjacielskie są przypadkowe i nietrwałe, ponieważ jednostka żywi do innych przyjacielskie uczucia, ze względu na własną korzyść lub dobro, a nie na osobę przyjaciela. Albo nie wybiera przyjaciół ze względu na cechy charakteru, czy osobowość, ale ze względu na to, że przebywanie w ich otoczeniu sprawia jej przyjemność. Lecz istnieje doskonała forma przyjaźni. Zawierana jest ona pomiędzy ludźmi dzielnymi etycznie. Jest to przyjaźń trwała, pożyteczna i oparta na dobru, ponieważ tacy ludzie są dla siebie mili i życzą dobrze przyjaciołom ze względu na ich naturę i osobowość, a nie ze względów ubocznych. Ten rodzaj przyjaźni jest najbardziej doskonały pod każdym względem i opiera się na zaufaniu, bez którego nie ma ani przyjaźni, ani miłości.[10] Taka przyjaźń kształtuje się rzadko, ponieważ tylko niewielu ludzi jest moralnie doskonałych, czyli dzielnych etycznie.

W ujęciu Arystotelesa rozumienie przyjaźni przeplata się z cnotą jaką jest miłość, a mianowicie zauważył on związek zachodzący pomiędzy tymi zjawiskami, który występuje w dwojakim ujęciu. Miłość może być rozpatrywana na równi z przyjaźnią „ze względu na ich początek w upodobaniu, ze względu na dobro jako ich przedmiot, ze względu na zabarwienie uczuciowe im towarzyszące i wymagania etyczne w stosunku do stron.” Lecz może być również utożsamiana z doskonałą przyjaźnią lub może stanowić zwieńczenie prawdziwej przyjaźni. Ponieważ może przerodzić się w głębsze i trwalsze uczucie, oparte na wzajemnym zaufaniu.[11] I chociaż przyjaźń nie jest tym samym co miłość, to jest związana z dzielnością etyczną i jest zależna od miłości. Ponieważ „przyjaźń braterska i zgodność poglądów to najsilniejsza twierdza”.[12]

Innego podziału przyjaźni dokonał Platon, który za Sokratesem uważał przyjaźń za najważniejszy cel życia. Myśliciel twierdził, że „przyjacielem, jeśli ktoś jest, to jest przyjacielem komuś, lgnie do czegoś, ze względu na pewne dobro, które jest miłe”.[13]

Filozof ten wskazuje na trzy (według niektórych cztery) rodzaje przyjaźni: naturalna, towarzyszka i oparta na gościnności. Przyjaźń naturalna to uczucia jakimi rodzice darzą dzieci oraz jakie łączą krewnych. Taka przyjaźń zachodzi między ludźmi, ale także pomiędzy innymi żywymi istotami. Przyjaźń towarzyska oparta jest na zażyłości między ludźmi. Natomiast przyjaźń gościnna, jest uczuciem jakim darzy się cudzoziemców. Jej podstawą jest polecenie lub wymiana korespondencji. Natomiast jako ostatni rodzaj przyjaźni można uznać przyjaźń miłosną.[14] Wiąże się on z uczuciem miłości, który w rozumieniu Fromm’a jest „pozytywną emocjonalną postawą wobec ludzi i świata”.[15] Definicja ta obrazuje rodzaj przyjaźni miłosnej, ponieważ, aby zaistniało takie uczucie należy być otwartym na świat i przychylnym dla każdego człowieka. Tylko tak rozumiane powszechne braterstwo, które stanowi marzenie ludzkości, stanowi niedościgniony cel.

Przyjaźń i miłość to zjawiska bardzo do siebie podobne. Wartości te pozostają ze sobą w ścisłych relacjach, które się przeplatają i dopełniają się wzajemnie. Często, aby opisać uczucia wobec przyjaciół używa się pojęcia „miłość”. Podobnie dzieje się, gdy odnosząc się do przyjaciół jednych tylko się lubi, a innych darzy głębszym uczuciem. Dlatego psycholodzy Berscheid i Walter sklasyfikowali rodzaje miłości, wśród których wyróżnili: lubienie, miłość przyjacielską i miłość romantyczną (namiętną), jednocześnie wskazując na różnice pomiędzy tymi zjawiskami. Tak, więc lubienie to uczucie, jakie żywi się wobec przypadkowych lub mało znanych nam znajomych. Miłość przyjacielska, to uczucie jakim darzy się ludzi, z którymi łączy człowieka głęboka więź. Natomiast miłość romantyczna, jest silnym stanem emocjonalnym, na który składają się głębokie uczucia czułości, pożądania seksualnego i lęku.[16] Oznacza to, że miłość przyjacielska jest uczuciem całkowicie pozytywnym, natomiast lubienie się, wiąże się z szacunkiem wobec drugiej osoby.

Zjawisko przyjaźni stanowi jeden z elementów pogłębionej komunikacji interpersonalnej, ponieważ jest wartością będącą pozytywnym stosunkiem międzyludzkim.

F. Heider stosunki międzyludzkie określa jako relacje „występujące przeważnie między dwiema osobami, łączące się z ich wzajemnymi ocenami, uczuciami, reakcjami”. Natomiast Z. Zaborowski uważa, że stosunki międzyludzkie to „trwałe oddziaływanie na siebie ludzi, określane przez ich osobowość, oceny i uczucia wzajemne oraz przez normy i role społeczne pełnione przez nich”.[17] Oznacza to, że stosunki międzyludzkie zachodzą pomiędzy osobami i poprzez liczne kontakty interpersonalne. Ważne jest także, aby były one rezultatem właściwości psychicznych, podobieństw charakteru, zainteresowań czy pełnienia przez jednostkę odpowiednich ról społecznych.

Za najważniejsze stadium rozwoju stosunków interpersonalnych uważa się związki oparte na wzajemności partnerów, które są dobrowolne, otwarte i spontaniczne. Zdaniem L. Niebrzydowskiego, w zależności od stopnia zaufania i bliskości, partnerzy tworzą pewne trwałe związki, w których za najniższą formę uznaje się koleżeństwo, a za najwyższą przyjaźń.[18]

Sympatia (z greckiego syn to wraz z kimś; pathein to doznawać) oznacza „współ-doznawanie”, czyli to, co dzieje się pomiędzy ludźmi w dziedzinie ich uczuć. Jest czymś, przez co przeżycia emocjonalno-afektywne łączą ludzi. Sympatia stanowi przejaw doznawania i jest miłością czysto uczuciową. Ludzie jej ulegają i w sposób niezrozumiały oraz bez decyzji woli, która jedynie przyzwala na fakt sympatii i na jej kierunek, zbliżają się do drugiego człowieka, jako przedmiotu miłości.[19]

Przez koleżeństwo można rozumieć kontakty interpersonalne oparte na wzajemności partnerów. W zawieraniu stosunków koleżeńskich ważną rolę odgrywa sympatia. Lecz, aby zaistniało koleżeństwo ważne jest wspólne przeżywanie pewnych zjawisk, posiadanie podobnych zainteresowań i jednakowych doświadczeń, które się pielęgnuje. Należy umieć rezygnować z własnych egoistycznych korzyści na rzecz realizacji wspólnych zadań, przestrzegać zasady równości, szacunku, życzliwości, wspólnej troski o wzajemne powodzenie oraz wyrażać gotowość niesienia pomocy drugiemu człowiekowi. Ponieważ tylko wtedy może wytworzyć się poczucie więzi oraz świadomość odpowiedzialności za drugiego człowieka.[20] Koleżeństwo to lżejsza forma przyjaźni, stanowiąca wstępny etap jej powstawania i kreująca się w myśl zasady: „Niektóre szczyty można zdobyć tylko razem”.[21]

Tak więc, koleżeństwo różni się zarówno od sympatii tym, że nie sięga do sfery wzruszeniowo-afektywnej człowieka, ale opiera się na obiektywnych podstawach, takich jak wspólne zainteresowania, praca czy wypełniane zadania i wprowadza pomiędzy dwoje ludzi, pewną obiektywną wspólnotę. Natomiast sympatia łączy ich w sposób subiektywny. Dlatego też, koleżeństwo może się zrodzić niezależnie od sympatii uczuciowej, jak też na jej tle i może przerodzić się w wyższą formę stosunków interpersonalnych, czyli w przyjaźń.[22]

W psychologicznym rozumieniu, przyjaźń stanowi dobrowolny związek między ludźmi, których lubimy. Oznacza to, że za przyjaciół uważa się ludzi, których darzymy sympatią, w towarzystwie których czujemy się dobrze, natomiast wspólne wykonywanie różnych czynności przynosi nam radość. W. Szewczuk uważa, że przyjaźń to związek uczuciowy między dwoma atrakcyjnymi – bez erotycznego komponentu, osobami. Związek ten wyraża się w bezinteresownej sympatii i gotowości niesienia pomocy, we wspólnych zainteresowaniach oraz we wspólnym realizowaniu działań.[23]

Jednak rozpatrując zjawisko przyjaźni, należy wyróżnić teorie na temat atrakcyjności interpersonalnej, które pozwalają głębiej przyjrzeć się i zrozumieć związki przyjacielskie.

  • Pierwszą teorią jest teoria uczenia się, która mówi o tym, że wskutek warunkowania klasycznego lubi się ludzi, z którymi kojarzą się jakieś przyjemnie sytuacje.
  • Kolejną teorią jest zjawisko wymiany społecznej, które związane jest z ekonomią. Jeśli, więc korzyści związku przewyższają koszty, to przyjaźń lub miłość ma szansę zaistnieć, w innym wypadku jest nieopłacalna.
  • Natomiast ostatnią jest teoria sprawiedliwości, która mówi o tym, że ludzie oczekują nagród proporcjonalnych do inwestycji, co oznacza, że im więcej wkładają w związek i relacje z innymi ludźmi, tym więcej chcą zyskać. Natomiast, gdy nie otrzymują wiele i są niezadowoleni z tego powodu, to tylko sprawiedliwość może decydować o satysfakcji ze znajomości.[24] Dzieje się tak, pomimo tego, że „przyjaźń nie potrzebuje sprawiedliwości, lecz sprawiedliwość potrzebuje przyjaźni.”[25]

Jak można zauważyć, istnieją liczne motywy zawierania przyjaźni, lecz prawdziwa przyjaźń jest zjawiskiem uniwersalnym, ponieważ jej związki zawiązują się w każdym wieku, we wszystkich kulturach, klasach społecznych i niezależnie od płci. Przyjaciele bezinteresownie pomagają sobie w potrzebie, zwierzają się sobie, darzą się zaufaniem i szanują się nawzajem.[26]

Przyjaźń jest związkiem interpersonalnym, który nie jest zaprogramowany, narzucany czy nakazany, i w bardzo niewielkim stopniu ma określone role jakie mają być spełniane przez partnerów. Relacja ta nie rozpoczyna się umową, deklaracją, ani decyzją, ani nie wynika z żadnych intencji, ponieważ jest to związek spontaniczny, nieoczekiwany i dobrowolny.[27] Chociaż związek rodzi się spontanicznie, to jest bardzo mocny i sprawia, że przyjaciele chcą przebywać ze sobą zawsze i robią wszystko, aby do spotkań dochodziło jak najczęściej.

W przyjaźni ważny jest udział woli, czyli tego co jednostka chce dla drugiego człowieka, a chce dobra, takiego jak dla siebie. Karol Wojtyła uważa, że strukturę i treść przyjaźni można ująć we wzorze: „Ja chcę dobra dla ciebie, tak jak chcę go dla siebie samego, dla mojego własnego JA”.[28] Oznacza to, że podstawowym czynnikiem przyjaźni jest życzliwość oraz podział JA, na moje i twoje, co uwydatnia momenty osobowego zjednoczenia, które przyjaźń z sobą niesie. Natomiast duży udział woli, przejawiający się w relacjach przyjaźni, świadczą o obiektywnej sile przyjaźni i można to zauważyć, poprzez angażowanie się przyjaciół w związek przyjaźni, ze względu na dobro jednostki, a nie z własnych egoistycznych pobudek.

Przyjaźń jest związkiem, w którym uczestniczy każdy człowiek. Jednak zjawisko to nie jest dobrze zdefiniowane. Jeśli zawęzi się definicję przyjaźni do północnoamerykańskiego i zachodnioeuropejskiego modelu, to jednomyślność w kwestii jej istoty pojawia się na bardzo ogólnym poziomie. W rozumieniu Reismana przyjaciel to „ktoś, kto lubi kogoś innego, dobrze mu życzy i wierzy, że te uczucia i dobre intencje są odwzajemniane”. Natomiast w ujęciu Argyle’a i Hendersona definicja przyjaźni brzmi: „Przyjaciele to ludzie, których lubimy, których towarzystwo sprawia nam przyjemność, z którymi mamy wspólne zainteresowania i razem robimy różne rzeczy, którzy są pomocni i rozumiejący, którym można zaufać, z którymi czujemy się swobodnie i którzy dają nam emocjonalne wsparcie”.[29]

W ujęciu pedagogiki społecznej, przyjaźń może być rozumiana, jako „spotkanie człowieka z człowiekiem” oraz „jako dawanie siebie”, co oznacza, że przyjaźń stanowi pewnego rodzaju rytuał przyjaźnienia, który jest jednym z najbardziej uniwersalnych elementów dobrych kontaktów międzyludzkich. Osoba chcąca pogłębić swoje kontakty z innymi, zawsze będzie wypatrywać u innych ludzi rytuałów, takich jak cotygodniowe wyjście na lunch, stałe spotkania na polu golfowym czy coroczne kilkudniowe wyjazdy z przyjaciółmi na ryby. Wymienione wydarzenia są ważne, ponieważ powtarzają się regularnie, dzięki czemu osoby umacniają swoją przyjaźń. Natomiast drobne gesty, takie jak uściski dłoni, przyjacielskie objęcia, żarty i przekomarzania się, występujące z pewną regularnością, stanowią gesty umacniające kontakty międzyludzkie i pozwalają z optymizmem patrzeć w przyszłość.[30]

Przyjaciel to osoba, autentyczna w zachowaniu wobec partnera w związku, jak i w działaniu na rzecz przyjaciela. Taka osoba nie może być zastąpiona, ponieważ relacja wiąże się z indywidualnością i z wyjątkowymi cechami osobowości człowieka.[31] Jednak wizerunek przyjaciela nie jest zniekształcony uczuciem, jak często zdarza się to w miłości. Przyjaźń jest spokojem, ukojeniem i radością i nie może istnieć bez wzajemności. Jak uważa F. Alberoni: „Wybierajmy na przyjaciół ludzi szlachetnych, aby tacy nas wybierali. W starożytności nazywano to zaprzyjaźnieniem się według cnoty”.[32]

Przyjaźń jest bardzo elastyczną i pojemną relacją międzyludzką. Aby dobrze ją zrozumieć, należy potraktować ją jako społeczną i poznawczą etykietę nadawaną relacjom, a którą charakteryzuje dobrowolność, równość, dawanie i przyjmowanie pomocy, wspólne działanie, zwierzanie się i udzielanie wsparcia emocjonalnego.[33] Dlatego, aby zaistniało zjawisko przyjaźni oprócz dawania siebie innym, należy pielęgnować tą relację poprzez wyrażanie uczuć, empatię, pamięć, poświęcony czas, wsparcie oraz wyrzeczenie się chęci dominowania, kontrolowania czy osądzania. Ponieważ „prawdziwa przyjaźń nie powstaje tak po prostu, musi być budowana, a materiał, jakiego użyjemy do tworzenia przyjaźni, zadecyduje o jej jakości”.[34]

Przyjaźń może ewoluować. Najgłębsza przyjaźń może rozwinąć się i przybrać formę miłości braterskiej, która stanowi najwyższą jej formę oraz miłość do wszystkich ludzi. Zjawisko to charakteryzuje: troska i poczucie odpowiedzialności o drugiego człowieka, brak wyłączności, poznanie, poszanowanie oraz chęć ułatwienia życia drugiemu człowiekowi. Człowiek solidaryzuje się z innymi ludźmi i uświadamia sobie prawdę, iż wszyscy ludzie stanowią jedność, niezależnie od występujących między nimi różnic. Miłość ta przyjmuje różne postaci od sympatii i koleżeństwa, aż po przyjaźń i całkowite poświęcenie dla drugiego człowieka. Dlatego, aby odczuć wspólną tożsamość i braterstwo, należy przeniknąć w głąb człowieczej duszy, która jest taka sama u wszystkich ludzi.[35]

Jak można zauważyć, stworzenie jednolitej definicji przyjaźni nie jest możliwe, ponieważ większość cech przyjaźni można odnaleźć w innych bliskich relacjach międzyludzkich. Lecz zjawisko przyjaźni zawiera unikatowe cechy, dzięki którym wyróżnia się na tle innych wartości. Zalicza się do nich: dobrowolność, równość pozycji, pomoc, wspólna aktywność, poufny charakter i wsparcie emocjonalne.

  • Dobrowolność oznacza świadomość wyboru przyjaciół, z własnej potrzeby emocjonalnej, a nie z przymusu czy poczucia obowiązku. Jednak często zdarza się, że wolność wyboru może być ograniczona przez społeczne naciski na zawarcie lub utrzymanie danej przyjaźni w ramach większego kręgu przyjaciół.
  • Równość pozycji jest ważnym czynnikiem wyboru przyjaciół, ponieważ oznacza to, że bliskie przyjaźnie opierają się na odczuciu, iż uczestnicy są równi pod względem zajmowanej pozycji społecznej. Chociaż zdarzają się wyjątki przyjaźni mieszanych, zawieranych pomiędzy osobami nierównymi społecznie np. pracodawca i podwładny.
  • Pomoc to cecha mówiąca o tym, że przyjaciele to ludzie, którzy świadczą sobie drobne przysługi, pomagający sobie nawzajem i troszczący się o siebie nawzajem.
  • Wspólna aktywność wskazuje na potrzebę spędzania wolnego czasu z przyjaciółmi, aby wspólnie czymś się zajmować, pogłębiać wspólne zainteresowania i czerpać przyjemność z wykonywania danej czynności.
  • Ostatnią cechą przyjaźni jest zwierzanie się (poufny charakter) i wsparcie emocjonalne. Przyjaciele mogą częściowo rekompensować braki odczuwane w innych związkach i stanowią wsparcie emocjonalne osobom niezamężnym, nastolatkom poszukującym własnej tożsamości, mężczyznom i kobietom bez wsparcia małżeńskiego, czy starszym osobom nie mającym krewnych w pobliżu ich miejsca zamieszkania, ponieważ z powodu braku gęstych powiązań, jak sieci rodzinne, pozwalają utrzymać informację w sekrecie.[36]

Według Zarzyckiego nawiązywanie przyjaźni wiąże się z doświadczaniem innych wartości moralnych i poznawczych, do których zalicza się przede wszystkim dobro, prawda i miłość stanowiące elementy jej poznania lub wartości pośredniczące w jej zdobywaniu. Jednak przyjaźń i miłość to uczucia afektywne, które są odpowiedzią serca na wartość drugiej osoby. Dlatego przyjaźń jako wartość obejmuje trzy sfery dobra moralnego, do których zalicza się sferę działania, sferę wolicjonalnych odpowiedzi na wartość (wdzięczność, nadzieja, zaufanie), sferę ponadaktualnych nastawień i postaw (prawość, wierność, poczucie odpowiedzialności, dobroć i poszanowanie prawdy).[37]

Przyjaźń, podobnie jak i miłość, to wartość, która jest dana człowiekowi i stanowi sztukę, którą można w sobie rozwinąć. Zawiera się w specyficznym ośrodku, jakim jest sfera duchowa człowieka. To właśnie w tej sferze ludzie odnajdują siebie i towarzyszą sobie w życiu. Jest ona swoistym i wyjątkowym rodzajem miłości pozwalającym jednostce przetrwać w dzisiejszym świecie i przejawiająca się w konkretnych sytuacjach. Jej istotą jest bycie razem, nie tylko w sposób fizyczny, ale poprzez całą swoją osobę, we wszystkim, czym żyje i co przeżywa drugi człowiek. Oznacza to, że należy być ze sobą w radości i smutku, w sytuacjach problematycznych i trudach życia. Aby tak rozumiana miłość była autentyczna należy wzajemnie akceptować siebie, wzajemnie i bezgranicznie sobie ufać oraz być wobec siebie autentycznym – prawdziwym nie tylko w słowie, ale w całym swym istnieniu.[38]

W wierzeniach religii chrześcijańskiej, przyjaźń dana jest człowiekowi od Boga, który jest przyjacielem każdego człowieka, niezależnie od tego czy jest prawy czy zbłądził z obranej ścieżki. W takim rozumieniu człowiek potrzebuje wsparcia przyjaciela, który jest w stanie pomóc mu nawrócić się i oferuje swą przyjaźń jako kotwicę. Za takie wsparcie można uznać Jezusa, który dużą wagę przykładał do pogłębiania kontaktów międzyludzkich. Większość swego czasu spędzał na pielęgnowaniu związków przyjaźni z cennymi dla niego ludźmi. Przekazał im wszystko, co usłyszał od Boga, dzielił się uczuciami, wiedzą i miłością oraz nauczał, przede wszystkim o tym, jak należy odnosić się do bliźnich oraz jak zdobywać przyjaciół. Obrazuje to słowami: „Przykazanie nowe daję wam, abyście się wzajemnie miłowali, tak jak ja was umiłowałem, żebyście i wy tak się miłowali wzajemnie. Po tym wszyscy poznają, żeście uczniami moimi, jeśli będziecie się wzajemnie miłowali”.[39] Oznacza to, że przyjaciel jest potężną obroną, dlatego kto go znalazł, odnalazł cenny skarb, dany mu od Boga.[40]

Jednak nie tylko w religii chrześcijańskiej następuje odniesienie do wartości przyjaźni. W Buddyzmie przyjaźń oraz posiadanie przyjaciół to istota życia duchowego. Wszystko obraca się wokół zaufania, ponieważ przyjaźń w codziennym życiu jest bardzo ważna. Stanowi ona podstawę całego ludzkiego szczęścia i kształtuje się poprzez bliskość, głębie i przejrzystość relacji. Przekaz Buddy jest jasny w zrozumieniu i mówi on, że nie należy marnować swej energii i czasu na inne mniej wartościowe rzeczy, lecz powinno się skoncentrować na przyjaźni. Dopóki człowiek będzie w stanie to spełniać, będzie wewnętrznie się rozwijał i czeka go wspaniała przyjaźń, pełna radości i pogody ducha. Wtedy taka aktywność przetrwa nie rok czy 30 lat, lecz stulecia i tysiąclecia, ponieważ będzie stanowić źródło inspiracji.[41] Jednak jednostki podążające ścieżką buddyjską potrzebują osób mogących przekazać im posiadaną wiedzę, ale także potrzebują przyjaźni z praktykującymi osobami znajdującymi się na tym samym poziomie. Pozwala to na rozwijanie w sobie szczodrości, życzliwości, cierpliwości oraz wyrozumiałości dla innych.[42]

Jak więc można zauważyć, niezależnie od tego jaką religię się praktykuje czy jakie posiada się przekonania, przyjaźń to ideał, do osiągnięcia którego człowiek dąży od zarania dziejów. Stanowi ona cenną wartość, jak również unikalne doświadczenie będące własnością każdego człowieka. Sedno przyjaźni, dorastanie do wiernej miłości oraz ponoszenie odpowiedzialności za drugiego człowieka, zostało pięknie uchwycone w powieści A. de Saint-Exupéry pt. „Mały Książe”. Tytułowy Mały Książe przemierza szereg planet, aby dowiedzieć się czym jest przyjaźń, miłość i odpowiedzialność oraz, aby odnaleźć pełnie człowieczeństwa. Na Ziemi podczas spotkania z Lisem dowiaduje się, że jeśli się kogoś oswoi, to dla tej osoby jest się jedynym na świecie. Człowiek na zawsze jest odpowiedzialny za to co oswoił. Poświęca wiele czasu, drogiej mu osobie, troszczy się o nią, a poprzez stworzenie z nią relacji, czuje się odpowiedzialny. Lis uzmysławia tą prawdę bohaterowi, słowami: „Teraz jesteś dla mnie tylko małym chłopcem, podobnym do stu tysięcy małych chłopców. Nie potrzebuję ciebie. I ty mnie nie potrzebujesz. Jestem dla ciebie tylko lisem, podobnym do stu tysięcy innych lisów. Lecz jeżeli mnie oswoisz, będziemy się nawzajem potrzebować. Będziesz dla mnie jedyny na świecie. I ja będę dla ciebie jedyny na świecie”. Jednocześnie uświadamia chłopcu, że „dobrze widzi się tylko sercem, najważniejsze jest niewidoczne dla oczu.”[43] Wielu ludzi zapomina o tych nieśmiertelnych prawdach życiowych, które chociaż wydają się staroświeckie, to nigdy nie stracą na wartości. Dzieje się tak, ponieważ poświęcanie czasu drugiemu człowiekowi, jest równoważne z troską o jego bezpieczeństwo, pełnym zainteresowaniem i ponoszeniem odpowiedzialności za potrzeby fizyczne i psychiczne człowieka. Drobne czyny i gesty w stosunku do innego człowieka, które często są niewidoczne, mają bardzo duże znaczenie, umacniają związek oraz stanowią najpiękniejszy przejaw przyjaźni i miłości.

Czym więc jest przyjaźń? Jest to wyjątkowa relacja pomiędzy dwoma osobami, która pozwala odnaleźć prawidłowy kierunek postępowania, pośród gmatwaniny myśli i uczuć zamieszkujących nasze serce i umysł. Jest to również cenny dar i uśmiech losu umożliwiający odnalezienie siebie oraz bratniej nam duszy. Ewa Foley twierdzi, że przyjaźń jest potrzebna do uzyskania pełni szczęścia, dlatego poucza innych słowami: „Szanuj i pielęgnuj przyjaźni oraz dobre kontakty, oparte na wspólnych zainteresowaniach i poczuciu bliskości. Otaczaj się przyjaciółmi, którzy chcą Cię zachęcać do rozwoju, będą wspierać w mądrym życiu i wyślą komunikat, kiedy zabłądzisz lub zagubisz się w życiu.[44] Natomiast Sydney Smith uważa, że życie należy umacniać licznymi przyjaźniami, ponieważ: „Kochać i być kochanym to największe szczęście istnienia”.

[1] Por. A. L. McGinnis, Sztuka przyjaźni, czyli jak zbliżyć się do ludzi na których nam zależy, Wyd. Vocatio, Warszawa 1991, s. 7.
[2] E. Różycka, Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Wyd. Żak, Warszawa 2000, s. 427.
[3] T. Honderich, Encyklopedia filozofii, przeł. J. Łoziński, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 753.
[4] Por. D. Laertios, Żywoty i poglądy sławnych filozofów, przeł. I. Krońska, PWN, Warszawa 1988, s. 469, 479.
[5] Tamże, s. 56.
[6] Tamże, s. 241.
[7] Por. tamże, s. 261, 375, 421.
[8] Tamże, s. 632, 645.
[9] Arystoteles, Etyka nikomachejska, przeł. D. Gromska, PWN, Warszawa 1982, s. 282.
[10] Por. Arystoteles, op. cit., s. 287-291.
[11] Por. T. Grabińska, Miłość a przyjaźń w Etyce Arystotelesa, „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio” 2010, nr 3, s. 18.
[12] D. Laertios, op. cit., s. 309.
[13] T. Grabińska, op. cit., s 19.
[14] Por. D. Laertios, op. cit., s. 198.
[15] M. Łopatkowa, Pedagogika serca, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992, s. 30.
[16] Por. D. Dywer, Bliskie relacje interpersonalne, tłum. M. Trzebiatowska, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 30-31.
[17] L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, Przyjaźń i otwartość w stosunkach międzyludzkich, PWN, Warszawa 1989, s. 14
[18] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, op. cit., s. 29.
[19] Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Wyd. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 55‑56.
[20] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, op. cit., s. 30-31.
[21] M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, Przyjaźń jako wartość w relacjach dzieci i młodzieży, Wyd. Impuls, Kraków 2009, s. 42.
[22] Por. K. Wojtyła, op. cit., s. 60.
[23] Por. M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, op. cit., s. 28.
[24] Por. D. Dywer, op. cit., s. 81-82.
[25] T. Grabińska, op. cit., s. 23.
[26] Por. D. Dywer, op. cit., s. 24-25.
[27] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, op. cit., s. 33.
[28] K. Wojtyła, op. cit., s. 56.
[29] J. Stewart, Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się ludzi, PWN, Warszawa 2000, s. 376-377.
[30] Por. A. L. McGinnis, op. cit., s. 43.
[31] Por. L. Niebrzydowski, E. Płaszczyński, op. cit., s. 34.
[32] M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, op. cit., s. 31.
[33] Por. J. Stewart, Mosty zamiast murów. O komunikowaniu się ludzi, PWN, Warszawa 2000, s. 383.
[34] M. Szczepańska, E. Gaweł-Luty, op. cit., s. 27-28.
[35] Por. E. Fromm, O sztuce miłości, Wyd. Rebis, Poznań 2000, s. 56.
[36] Por. J. Stewart, op. cit., s. 377-379.
[37] Por. E. Różycka, op. cit., s. 429.
[38] Por. H. Skorowski, Przyjaźń szansą przetrwania człowieka, http://adonai.pl/przyjazn/?id=5
[39] J. Drozd, Ewangelia wg Św. Jana XIII, 34-35, [w:] Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, red. K. Dynarski, Wyd. Pallottinum, Poznań-Warszawa 1995, s. 1233.
[40] Por. K. Winiarski, Księga Syrycha VI, 14, [w:] Pismo Święte…, s. 784.
[41] Por. W. Tracewski, Przyjaźń jest podstawą całego naszego szczęścia, http://www.diamentowadroga.pl/dd48/przyjazn_jest_podstawa_calego_naszego_szczescia
[42] Por. Nityabandhu, Przyjaźń, http://www.buddyzm.info.pl/?page_id=483 oraz https://www.freebuddhistaudio.com/audio/details?num=LOC374
[43] Por. A. de Saint-Exupéry, Mały Książę, przeł. E. Wolańska, Wyd. Muza, Warszawa 2008, s. 66-74.
[44] E. Foley, Powiedz życiu tak! Poradnik dobrostanu, Wyd. RAVI, Łódź 2008, s. 31.