Podmiotowość ucznia w edukacji

O podmiotowym traktowaniu uczniów jest głośno od pewnego czasu. Jednak termin ten jest już znany od dawna. Już Janusz Korczak zwrócił uwagę na równorzędne traktowanie wychowanków, pozwalał im decydować w wielu podejmowanych czynnościach i dopuszczał je do głosu, jednocześnie uwzględniając ich potrzeby. Edukacja wczesnoszkolna powinna zadbać o dobre relacje między uczniami i nauczycielami oraz o podmiotowe traktowanie uczniów. To właśnie nauczyciele powinni zwrócić uwagę na ucznia, jego potrzeby, przeżycia i problemy oraz powinni starać się zrozumieć, że nauczanie nie jest monologiem opartym na zakazach i nakazach, ale jest to dialog pomiędzy wychowawcą a wychowankami.

Podmiotowość to atrybut dany człowiekowi, który pozwala jednostce zrozumieć zachodzące w świecie przemiany, rozwój człowieka i jego relacje ze światem zewnętrznym oraz kreować nowy ład społeczny. Podmiotowość wynika z indywidualności i oznacza postępowanie w zgodzie z osobowością i własnym sumieniem. Jest to także przeświadczenie, że człowiek jest współtwórcą zdarzeń w otaczającym go świecie, świadomie podejmującym działania, dokonującym wyborów oraz przyjmującym odpowiedzialność za podjęte zadania, własne klęski i niepowodzenia.

Temat podmiotowości jest bardzo szeroki i należy wprowadzać go do edukacji i stosować od najwcześniejszych lat edukacji. To właśnie nauczyciel powinien traktować ucznia jak partnera w procesie edukacji, jednocześnie kładąc nacisk na wyzwalanie aktywności i zaspokajanie potrzeb psychicznych dziecka. Aby to uczynić i zrozumieć omawiane zagadnienie wyróżnia się trzy modele podmiotowości:

• Model emocjonalny stanowi wyraz ludzkich dążeń do samostanowienia, likwidacji wszelkich ograniczeń oraz do zaspokajania potrzeb. Często dzieje się tak, że dzieci buntują się przeciwko narzucanym zadaniom, poleceniom, obowiązkom i wymaganiom dorosłych, ponieważ chcą decydować sami. Dlatego już od najniższego szczebla edukacji, będąc nauczycielem, należy wskazywać uczniom właściwą drogę, stwarzać atmosferę sprzyjającą uczeniu się i starać się zapobiegać rodzącej się w nich agresji, a zamiast narzucać własne zdanie, wysuwać propozycje i słuchać tego, co dzieci mają do powiedzenia.
• Model racjonalny wiąże się z tradycyjnym nauczaniem, ale wyraża zgodę na podmiotowość ucznia. Mówi o tym, że to nauczyciel dostarcza wiedzę, podporządkowuje każdego ucznia tym samym kryteriom edukacyjnej kariery i tylko on określa uczniowi zadania. Ale pozostaje otwarty na propozycje zmian płynące od wychowanków.
• Model twórczy pozwala dzieciom decydować o ważnych dla siebie sprawach. To właśnie dzięki aktywnemu i twórczemu uczeniu się, uczniowie mogą rozwijać swoje umiejętności poznawcze i zdolności niezbędne do samokształcenia. Ważne miejsce zajmuje podmiotowa aktywność poznawcza, czyli własna aktywność uczniów. Jest to branie przez dziecko czynnego udziału w określaniu i realizacji własnych zadań. Uczeń ma możliwość samodzielnego zdobywania wiedzy pod opieką nauczyciela, który obejmuje rolę przewodnika, doradcy i opiekuna w procesie kształcenia.

W podmiotowości stosunki nauczyciel-uczeń i bezwzględna władza autorytarna muszą być zastąpione współpartnerstwem, zaufaniem i sprawiedliwością. Należy traktować się ze wzajemnym szacunkiem, wyposażyć ucznia w umiejętność nowego patrzenia na świat, na drugiego człowieka oraz na zdobycze nauki i techniki. Tylko takie podejście inspiruje obie strony do twórczej pracy. Uczeń jest podmiotem, kiedy może realizować wybrane przez siebie cele, wpływać na podejmowane działania, kontrolować realizację działań oraz wybierać drogę samorealizacji w toku kształcenia.

Podmiotowe traktowanie uczniów wymaga uwzględnienia, we wzajemnych relacjach, akceptacji i zrozumienia, co wiąże się ze wzajemnym poznawaniem i zaufaniem. Nauczyciele okazując akceptację swoim uczniom, ułatwiają wzajemne kontakty i przyczyniają się do wzrostu poczucia własnej wartości, jednocześnie ponosząc odpowiedzialność za podejmowane decyzje. Ważne, aby w procesie kształcenia wprowadzić demokratyczny styl kierowania procesem kształcenia, ponieważ niezależnie od wieku, należy traktować wychowanków jak osoby mające własne zdanie i posiadające te same prawa, co dorośli. Dzięki temu atmosfera w klasie zachęca dzieci do nauki, do możliwości wypowiedzenia własnych myśli, bez narzucania zdania przez nauczyciela i bez lęku przed wyśmianiem czy odrzuceniem.

Wychowanie to spotkanie dwóch indywidualności – nauczyciela i ucznia. Dlatego, podmiotem można stać się tylko poprzez obcowanie z człowiekiem, który czuje się podmiotem. Nauczyciel jako podmiot uczący innych, kieruje się swobodą w doborze celów, treści, metod, technik, form organizacyjnych i środków dydaktycznych, zwracając szczególną uwagę na rozwój i dobro dziecka. To nauczyciel wspomaga uczniów w poszukiwaniu prawdy, ale nie wyręcza ich ze swoich obowiązków. Jest także osobą wiele znaczącą dla ucznia, któremu pomaga, ale nie podejmuje za niego decyzji. Dzieję się tak, ponieważ każde dziecko ma prawo do postrzegania siebie i innych, przejawiania własnego zdania w różnych sprawach, postrzegania świata przez pryzmat własnych doświadczeń i do podejmowania własnych działań.

Podmiotowe traktowanie uczniów przez nauczyciela oznacza ludzkie podejście do nich. Polega ono na postrzeganiu każdego ucznia jako wolnej i indywidualnej osoby, która bez względu na wpływy i uwarunkowania zewnętrzne ma prawo ponosić odpowiedzialność za własne postępowanie, a więc posiada prawo do samodzielnego kształtowania swego losu. Należy liczyć się z godnością ucznia, okazywać mu szacunek i serdeczność, uwzględniać jego najbardziej podstawowe potrzeby i udzielać mu niezbędnej pomocy. Uczniowie, którzy nie są jedynie wykonawcami cudzych celów, ale pełnoprawnymi podmiotami w procesie dydaktycznym, łatwiej identyfikują się ze szkołą. Dzieje się tak dlatego, że mogą robić to, co im samym wydaje się ważne, potrzebne, ciekawe czy interesujące. Dlatego zadaniem edukacji wczesnoszkolnej jest oferowanie uczniowi niezbędnych informacji, wiedzy i umiejętności potrzebnych do życia oraz ukierunkowanie go na osiąganie sukcesów na dalszych szczeblach edukacji. Traktowanie ucznia jak partnera pozwala na zjednanie sobie sympatii dzieci, utrzymywanie poprawnych relacji nauczyciel-uczeń oraz na lepsze zrozumienie potrzeb dziecka. Dlatego razem z wychowankiem trzeba iść w stronę podmiotowości, przekształcając wspólne relacje na współpracę i wzajemne wsparcie.

Źródło:
E. Piotrowski, Nauczyciel i uczeń jako równoprawne podmioty procesu kształcenia. „Wychowanie na co dzień” 2006/7-8
Fotografia: pixabay.com – klimkin