Koncepcje: Pedagogika personalno-egzystencjalna

Wychowanie chrześcijańskie rozwija się od ponad 2000 lat i jego założenia wyprowadzane są z dogmatów wiary chrześcijańskiej. Wychowanie to stało się podstawą tradycji wychowania europejskiego. Podstawa wychowania jest stała i niezmienna, ale ciągłemu rozwojowi podlegają: forma, rozumienie, zakres i doktryna wychowawcza. Na podstawie wychowania chrześcijańskiego i elementów filozoficznych powstaje chrześcijańska pedagogika personalno-egzystencjalna ks. Janusza Tarnowskiego (1919-2012).

Swoją koncepcję ksiądz Tarnowski nazywa „chrześcijańską pedagogiką personalno-egzystencjalną”, ponieważ uważa, że połączenie przymiotników personalna i egzystencjalna jest pożyteczne dla koncepcji pedagogicznej, ponieważ unaocznia powiązania refleksji nad wychowaniem chrześcijańskim z nurtami filozofii – egzystencjalizmem i personalizmem.

Głównymi postulatami personalizmu są:

• Wartość i godność człowieka tkwi w nim samym (w tym tylko, że jest on człowiekiem, osobą).
• Wartość i godność człowieka jest zawsze taka sama.
• Osoba zawsze stanowi podmiot i cel (nie może być traktowana jako przedmiot, środek czy narzędzie w realizacji celów).
• Egzystencję człowieka określają relacje międzyosobowe, (a nie jego odniesienia do rzeczy świata i przyrody).

Kim jest osoba?

Osoba to konkretna jednostka ludzka. Osoba jest bytem natury duchowej, obdarzonym świadomością i wolą. Jest indywidualnością, a atrybutem każdej osoby jest jej rozumność, samoświadomość, autonomia, wolność, odpowiedzialność, transgresja i transcendencja (przedstawia człowieka jako osobę, kieruje się w stronę Boga, zawierzając się jemu całkowicie w chwilach dobrych, łatwych, a także w chwilach złych i trudnych).

Osobie ludzkiej przysługują niezbywalne prawa, na czele z prawem do życia (od poczęcia do naturalnej śmierci). Osoba ukierunkowana jest na innych:  na relacje między człowiekiem a człowiekiem oraz pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Posiada walor niepowtarzalny i nadrzędność w stosunku do społeczeństwa. Instytucje społeczne mają służyć osobie, a nie odwrotnie.

Wspólnota osób powstaje dla dobra osób. Pozwala na specyficzne relacje między ludźmi oparte na więzach psychicznych, wchodzimy w relacje, aby nieść dobro. Wspólnota powstaje z potrzeby serca i chęci kontaktu, człowiek żyjąc we wspólnocie może doskonalić siebie i poznawać świat, poprzez naśladowanie innych, poprzez dialog i wspólne doświadczanie. Wszystkie jednostki są traktowane podmiotowo, przygotowanie do życia demokratycznego i współdziałania.

Główny cel wychowania w pedagogice personalno-egzystencjalnej wg J. Tarnowskiego to rozbudzanie duchowości dziecka, przy pomocy dialogu i autentyzmu wychowawcy. Natomiast celem wychowania personalnego jest umożliwienie wychowankowi wydobycia na jaw jego przyrodzonych wartości, determinujących przede wszystkim sferę emocjonalną, moralną, intelektualną i wolitywną.

Pseudowychowanie wg. Ks. Tarnowskiego

• KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI – jest to zewnętrzne formowanie całego człowieka w sposób przedmiotowy, degradując go tym samym do roli biernego obiektu, materiału i tworzywa. Obecne jest tu przeświadczenie, że tylko wychowanek wymaga działań przekształcających jego osobowość.
• ADMINISTROWANIE jako lżejszą formę tresury, charakteryzującą się nad kontrolą, ocenianiem, nieustanną weryfikacją jednostki, a wszystko odbywa się w klimacie chłodu i oficjalności.
• MORALIZOWANIE – werbalne, perswazyjne lub sugestywne, pozasłowne zobowiązywanie osób do pożądanych zachowań.
• TRESURA – nakłanianie osób pod groźbą kary lub obietnicą nagrody do pożądanych sposobów zachowywania się.
• TRENING – to stałe ćwiczenie w sytuacjach o wzrastającym stopniu trudności maksymalnej sprawności w wymiarze technicznym. Obejmuje tylko określoną sferę, a nie całą osobowość człowieka.

Wychowanie jest całokształtem sposobów i procesów, pomagających istocie ludzkiej, zwłaszcza przez interakcje, urzeczywistniać i rozwijać swoje człowieczeństwo. Wychowanie jest taką aktywnością ludzką, dzięki której kształtuje się w osobie to, co najistotniejsze, a mianowicie jej duchowość.

Ks. Tarnowski wymienia takie właściwości wychowania jak:

• Człowieczeństwo jako główna podstawa wszelkiego wychowania, eliminująca asymetryczność wzajemnych interakcji.
• Permanencja – wychowanie powinno trwać przez całe życie i nigdy nie powinna zanikać jego potrzeba.
• Inter- i intraakcyjność to obustronne oddziaływanie na siebie podmiotów wychowania (wychowawca ↔ wychowanek) oraz wchodzenie w akcje z samym sobą (samowychowanie).
• Nieokreśloność sytuacji, zdarzeń i konsekwencji, zachodzących w sytuacjach wychowawczych; otwieranie się na nowości.
• Transgresyjność rozumiana jako stała zdolność przekraczania samego siebie.

Wychowanie zakłada dynamiczną strukturę człowieka, czyli stawanie się i zmienianie. Zakłada procesy systematycznych zmian celowych i rozumianą przez to dynamiczność podmiotu, świadomość idei, ku której stawanie się powinno być nakierowane oraz kontekst, w jakim stawanie się zachodzi.

Wychowanie to przede wszystkim urzeczywistnianie osobowych wartości w twórczym rozwoju wychowanków.

Pięć zasad wg ks. Tarnowskiego, które należy zastosować w wychowaniu:

1. Punkt wyjścia, czyli wejście w świat wychowanka z autentycznym zaangażowaniem i życzliwością.
2. Wychowanek nie jest kimś niższym od wychowawcy, który powinien odnaleźć w nim obraz Boga, który go kocha i mu wybacza.
3. Relacja wychowawca-wychowanek powinna zmierzać ku przyjaźni nie oczekując nic w zamian i obdarować miłością pamiętając, iż tylko Bóg kocha go daleko bardziej.
4. Proces wychowania  to wzajemne uczenie się i wychowanie, budzenie zainteresowania wartościami i poszukiwania ich, aż do spotkania z Bogiem w Chrystusie dzięki łasce Ducha Św.
5. Cel ma pomóc wychowankowi odnaleźć powołanie i miejsce w życiu. To także wychowywanie drugiego człowieka i siebie i życie z Chrystusem.

Trzy podstawowe warunki zaistnienia dialogu i spotkania:

• Obustronna autentyczność – uwalnianie się od „maski”, działanie z własnym „ja”, bycie szczerym i wiernym samemu sobie.
• Spotkanie – zaistnienie zdarzenia, zetknięcie się z jakąś rzeczywistością, z konkretną lub transcendentalną osobą (Bogiem). Do najgłębszego stanu spotkania (spotkania z Chrystusem) dochodzi dzięki łasce Bożej i przyzwoleniu wolnej woli ludzkiej, a w trakcie spotkania dochodzi do gruntownej przemiany wewnętrznej.
• Zaangażowanie – pochodzi z wolnego wyboru. Jest to oddanie się pewnej sprawie lub osobie. W toku tego procesu jednostka nie przestaje być sobą, ale wzbogaca własną osobowość, rozwija wyższą uczuciowość i bezinteresowną życzliwość.

Trzy rodzaje dialogu:

• Dialog jako METODA – komunikowanie się wychowawcy z wychowankiem, gdzie oboje dążą do wzajemnego zrozumienia, współdziałania i zbliżenia się.
• Dialog jako PROCES – zachodzi w momencie, gdy jeden z trzech komponentów dialogu jako metody (poznawczy, emocjonalny lub prakseologiczny) został wdrożony w życie.
• Dialog jako POSTAWA – to gotowość otwierania się obu podmiotów dialogu na wzajemne rozumienie współpracy i zbliżenie się.

Trzy formy dialogu:

• Dialog rzeczowy – jest dążeniem do prawdy i ma miejsce w sytuacjach poznawania rzeczywistości.
• Dialog personalny – bazuje na wartościach wolności i dobra, i jest ujawnianiem własnych przeżyć, duchowości, emocji.
• Dialog egzystencjalny – podstawą jest miłość, oddanie się drugiej osobie i całkowite wyrażanie swojej osoby.

Relacja wychowawca – wychowanek

Sytuacja wychowawcza powinna mieć charakter dwupodmiotowy oraz charakteryzować się dwukierunkowością wpływów pochodzących od obydwu uczestników. Powinna także posiadać charakter otwarty. Wszystkie podmioty w interakcjach powinny być przekonane o znaczeniu celu, treści i dobru tej interakcji. Ważne jest, aby podmioty wspólnie uzgadniały swoje pomysły, oczekiwania, propozycje i rozwiązania, a w działania wkładały jednakowe zaangażowanie.

Autorytet wychowawcy powinien służyć obronie i zachowaniu praw oraz doskonaleniu podmiotowości wychowanka. Wychowawca powinien wzbogacać w uczniach poczucie godności i wartości.

Natomiast dobry wychowawca to taki, który z jednej strony walczy o dobro dziecka, a z drugiej – ma potrzebę wchodzenia w dialog z samym sobą oraz doskonalenia siebie.

Źródło:
J. Tarnowski, Pedagogika dialogu, [w:] B. Śliwerski (red.), Edukacja alternatywna. Dylematy teorii i praktyki.

J. Tarnowski, Twórcze perspektywy dialogu wychowawczego,[w:] Chrześcijanin w Świecie nr 5 (1977).

W. Buczek, Pedagogika personalno-egzystencjalna ks. Janusza Tarnowskiego. Dialog wychowawczy jako propozycja metody wychowania we współczesnej rodzinie, szkole, społeczeństwie, Polska Myśl Pedagogiczna nr 3 (2017).