Koncepcje: Pedagogika emancypacyjna

Pedagogika emancypacyjna to koncepcja powstała na przełomie lat ’60 i ’70 XX wieku. Uważa się, że jest to proces dążący do wyzwolenia, podmiotowości oraz wpływania na funkcjonujące konteksty społeczno-polityczne. Celem edukacji są pytania o sprawczość i wyzwolenie z opresji odbywającej się na trzech poziomach: indywidualnym, kulturowym i strukturalnym

Emancypacja oznacza:

• Uwolnienie się od niezależności, ucisku, przesądów.
• Równouprawnienie, usamodzielnienie, uniezależnienie.
• Często utożsamia się emancypację z wyzwoleniem.

Wybrani przedstawiciele nurtu pedagogiki emancypacyjnej:

Paulo Freire (1920 – 1997) to brazylijski pedagog, pojmujący pedagogikę emancypacyjną, jako pedagogikę uciśnionych. Uważał, że nie ma innej pedagogiki „neutralnej”, oprócz pedagogiki uciśnionych, która pomogłaby ludziom w przerwaniu „ kultury ciszy”, by wyrwać się ze stanu zniewolenia ku własnej autonomii. Uważał, że nie ma neutralnych politycznie pedagogów, nie istnieje neutralne wychowanie oraz że tylko ten człowiek jest wolny, który potrafi mówić własnymi słowami.

Iwan Illich (1926 – 2002) to austriacki filozof i krytyk współczesnego społeczeństwa z pozycji anarchistycznych. Od połowy lat 70-tych XX wieku pracował nad problemami współczesnych społeczeństw. Skupiał się głównie na kwestiach zdrowia, kształcenia, alfabetyzacji, technologii, bezrobocia, pokoju, etycznych wartości i roli płci. Poglądy Illicha dotyczące szkoły, jak i instytucji można uznać za radykalne. Illich nie akceptuje nadmiernego rozwoju jakichkolwiek instytucji, zarzucając im, że wtedy ich działanie na człowieka jest szkodliwe.

Noam Chomsky (1928) to amerykański językoznawca, filozof, działacz polityczny, twórca generatywnej koncepcji gramatyki. Chomsky jest radykalnym krytykiem współczesnej edukacji w USA. Dla niego edukacja jest jednym z narzędzi klasy panującej do utrzymywania społeczeństwa w uległości. Uważa, że system edukacji jest społecznym systemem przekazu fałszywych informacji. Natomiast szkoły są instytucjami, które indoktrynują i narzucają posłuszeństwo.

Trzy etapy powstawania koncepcji pedagogiki emancypacyjnej:

1. Etap negacji do lat 70. XX w. – to projekty zerwania z tradycyjną kulturą, protesty i żądania radykalnych zmian.

2. Etap wdrażania pozytywnych rozwiązań do praktyki społecznej – przygotowanie młodych ludzi do racjonalnego wyrażania buntu. Ten etap od lat 70. XX w. trwa nadal, systematycznie poszerzane są środki obywatelskiej i kulturalnej emancypacji.

3. Etap wdrażania projektów emancypacji do praktyki szkolnej – głoszone hasła w edukacji dotyczące konieczności dialogu, stawiania przez uczniów problemów, poszanowania wszystkich praw człowieka.

 Współczesne nurty pedagogiki emancypacyjnej:

• Pedagogika emancypacyjna w wąskim rozumieniu – nurt ten koncentruje się przede wszystkim na poszukiwaniu warunków zwiększania świadomego uczestniczenia obywateli w życiu demokratycznym, w poszczególnych jego sferach. Nurt ten nawiązuje do marksizmu i krytyki ideologii. Skupiony jest na emancypacji młodzieży i dorosłych poprzez aktywność w czasie wolnym i w formach dokształcania się.
• Pedagogika wyzwolenia – nurt ten jest skoncentrowany na odrywaniu warunków zmiany położenia społecznego i ekonomicznego osób oraz grup przez dokształcenie. Ten nurt pedagogiki emancypacyjnej zawiera elementy południowoamerykańskiej teorii wyzwolenia, która podjęła walkę z biedą i upośledzeniem w imię wolności i sprawiedliwości.
• Pedagogika radykalna – wywodzi się z pedagogiki krytycznej, rozwijana głównie w Ameryce Północnej i Australii. Nastawiona jest na odkrywanie i wdrażanie do edukacji związków refleksyjnego uczenia się, kształtowania krytycznych postaw i zachowań obywatelskich oraz rewitalizacji demokratycznej sfery publicznej.

Etapy procesu emancypacji:

• Odrzucanie ograniczeń, obrona przed przymusem i agresją – aby to uczynić podmiot musi dostrzegać i rozumieć istotę źródeł ograniczenia, być świadomym własnych pragnień, podejmować sposoby sprzeciwiania się w sytuacji opresji, takich jak protest, bunt.
  Ta faza charakteryzuje się logiką negatywną, ponieważ jej istotą jest negacja, burzenie, odrzucanie, zrzucanie niewoli. Można ją porównać do rewolucji – burzenie tego, co zniewala, ogranicza, pozbawia dostępu do dóbr.

• Projektowanie pozytywnych rozwiązań – wcześniejsza negacja jest zastępowana projektami i inicjatywami zmiany, w której możliwe jest wykorzystanie własnej kondycji intelektualnej, emocjonalnej i fizycznej.
• Praktyczna weryfikacja projektów – w tej fazie realizowane są podjęte decyzje  i organizowane działania ukierunkowane na osiąganie praw i dostępu do wartościowych dóbr. Jest to faza uważana za zwieńczenie emancypacji. Mieści się w niej zarówno doświadczanie wysiłku, zaangażowania i odwagi w działaniu, jak i krytyczny osąd czynów i ich następstw.

 Paradygmaty treści kształcenia w pedagogice emancypacyjnej:

PARADYGMAT TECHNICZNY (instrumentalny)

Program kształcenia bazuje na wywodzących się XVIII i XIX w. zasadach moralnych masowego kształcenia na potrzeby państwa. Treści kształcenia są formułowane centralnie i obejmują swoim zasięgiem cały system oświatowy. Programy i treści formułowane w tym paradygmacie określają  co i jak ma być nauczane przez nauczycieli, którzy wiernie odtwarzają idee twórców programów.

W pracę instytucji edukacyjnych (na wszystkich poziomach) są wpisane programy oceniania jakości. Kryterium wysokiej jakości realizacji treści są centralnie ustalone standardy. Do kontrolowania jakości zostały powołany wyspecjalizowane agendy państwa (np. CKE) W rezultacie powstają formalne, statystyczne obrazy, które są podstawą różnicowania (np. różnego rodzaju rankingi). Ich konsekwencją jest nastawienie na rywalizację i konkurencyjność. Osłabiane jest współdziałanie, solidaryzm w poszczególnych dziedzinach i nastawienie na łagodzenie dysproporcji.

Treści kształcenia i wychowania są formułowane w języku dyscypliny naukowe, przyswajanie treści odbywa się więc także poprzez uczenie się języka w jakim są one wyrażone co wyraźnie oddziela sytuacje edukacyjne od innych sytuacji życiowych dziecka.

Wyraźna jest zasada „nie dla życia lecz dla szkoły się uczymy”. Szkolne uczenie się nastawione jest na jak najwierniejsze  odtworzenie wyuczonych wzorów.

PARADYGMAT PRAKTYCZNY (transakcyjny)

Program kształcenia bazuje na liberalnych ideach społeczeństwa.

Nauczyciel wraz z uczniami podejmują decyzje i rozwiązują problemy jakie pojawiają się w procesach i sytuacjach edukacyjnych.

Twórcy programów koncentrują uwagę na tym kto naucza kto się uczy i jak postawy, wartości oraz podstawy wiedzy powinny być kształtowane, w jakich warunkach powinno odbywać się realizowanie treści kształcenia i wychowania.

Ewaluacja i ocena wyników kształcenia i wychowania polega na zbieraniu opinii uczestników.

Raporty oceny realizacji treści kształcenia i wychowania zawierają opisy, objaśnienia i wskazania celowości. Autorami tych raportów są uczestnicy.

PARADYGMAT KRYTYCZNY (emancypacyjny)

Treści kształcenia są wynikiem wynegocjowanych wyborów, jakich dokonują uczestnicy interakcji edukacyjnych.

Ich źródłem są naturalne warunki życia uczestników procesu kształcenia i wychowania. Paulo Freire proponuje edukację która zaczyna się od wiedzy, jaką uczeń przynosi do szkoły. Odzwierciedla ona bowiem istotę środowiska do której ten uczeń należy. Treści kształcenia i wychowania są zatem wynikiem krytycznego czytania rzeczywistości, która jest źródłem doświadczania uczestników.

Twórcy programów i ich realizatorzy są skupieni na tym, jak i kiedy odbywa się kształcenie i wychowanie oraz czy i dlaczego treści powinny być zmieniane ze względu na doskonalenie społeczeństwa i poprawę jakości podmiotowego życia.

Ocena treści kształcenia i wychowania należy do uczestników procesu.

Metody w pedagogice emancypacyjnej:

1) DIALOG

Dialog jest interakcją, a raczej rodzajem uczestniczenia, w którym każdy bierze udział w wyrażaniu swoich argumentów, bez narażania się na ocenianie ich z pozycji siły którejś z uczestniczących osób. W dialogu edukacyjnym opinia ucznia jest tak samo ważna, jak opinia nauczyciela albo innych osób. Tak więc dialog edukacyjny w pedagogice emancypacyjnej jest relacją wymiany a nie darowizny. Taka sytuacja sprawia, że podejmowanie decyzji odbywa się z udziałem wszystkich uczestników i prowadzi do konsensusu.

Posługiwanie się tą metodą wymaga od nauczyciela szczegółowego przygotowania, gdyż wykorzystując swoją wiedzę i metodyczne przygotowanie, nauczyciel musi tak poprowadzić dyskusję, aby uczniowie mieli możliwość uczenia się dialogu.

Dialog w emancypacji poprzez edukację jest ściśle związany z umożliwieniem wszystkim uczestnikom interakcji stawiania problemów. Fakt, że każdy może stawiać podmiotowo ważne problemy sprawia, że sytuacja edukacyjna nie jest nudna, nie jest zagrożona rutyną.

2) STAWIANIE PROBLEMÓW

Metoda stawiania problemów specyficzna dla pedagogiki emancypacyjnej wywodzi się z doświadczenia Johna Deweya i odkryć Jeana Piageta. Metoda ta polega na ustalaniu treści spotkania edukacyjnego w procesie interakcji w klasie. Zadanie wykonane w czasie tego spotkania jest definiowane przez uczestników. To umożliwia jego zrozumienie przez wszystkich, a w rezultacie świadome uczestniczenie w jego realizacji.

Należy więc podkreślić, że do posługiwania się tą metodą konieczna jest nie tylko wola i umiejętności nauczyciela, ale i doświadczenia uczniów. Istotne jest zadawanie sobie przez nich sprawy, że o wybranych zjawiskach posiadają jakąś wiedzę zanim nauczyciel im o nich powie. Dzięki takiemu rozumieniu interakcja edukacyjna nabiera cech:

• Prawdziwości i szczerości. Uczniowie nabierają przeświadczenia, że nauczyciel nie traktuje ich jak puste naczynia, a sytuacja edukacyjna jest prawdziwa, nieudawana, zaś postawiony problem wywodzi się z ich osobistej sytuacji.
• Słuszności. Wysiłek poznawczy ma dla uczniów sens, odkrycie nowych informacji, wykształcenia nowych sprawności jest uznawane również przez innych, ponadto i inni chcą uczestniczyć w tych sytuacjach.
• Adekwatności. Postawiony problem  odpowiada na ich własny niepokój, jest wyrazem rozbieżności między tym, co już wiedzą, umieją a czego jeszcze nie potrafią. Jest to ich problem wywodzący się z ich obiektywnie, empirycznie istniejącej rzeczywistości.
• Zrozumiałości. Pozwala to na wymianę informacji na etapie formułowania problemu, projektowania drogi jego rozwiązania oraz formułowania konkluzji.

Zarówno w metodzie dialogu jak i w metodzie stawania problemów, ważną rolę pełnią pytania. Zdaniem Freire’a dla nauczyciela nie ma głupich pytań ani ostatecznych odpowiedzi. Zainteresowanie pedagoga pytaniami nie wynika z traktowania innych, jako wartości samej w sobie. Pytania nie mogą być traktowane dla sztuki.

3) SYNEKTYKA

Polega na odważnym (fantazyjnym) stawianiu i rozwiązywaniu zadań zbiorowych, poprzez podejmowanie problemów wymagających praktycznego działania. Propozycje rozwiązań są nieskrępowane żadnymi regułami. Mogą być najbardziej fantastyczne i nieprawdopodobne.

Indywidualne pomysły przedstawione w zespole są wspierane przez propozycję innych osób. Sprzyja to uczeniu się od rówieśników i w procesie działania, a także prowadzi do tego, że projekt jest funkcją, a nie kumulacją indywidualnych problemów.

Działania zbiorowe – główna właściwość tej metody – mają na celu tworzenie zintegrowanych struktur oraz koordynacji czynności. Ponadto prowadzą do zastępowania rywalizacji i dominacji kooperacją i partnerstwem.

Cele szczegółowe pedagogiki emancypacyjnej:

• Otwartość w dostrzeganiu problemów oraz twórczość i innowacyjność w ich rozwiązywaniu, gotowość do rezygnacji ze standardów, stereotypów, rytuałów i tym podobne.
• „Zaczepność” wobec świata na wszystkich jego obszarach i wymiarach.
• Odwaga w podejmowaniu ryzyka i gotowość do ponoszenia odpowiedzialności.
• Operatywność w działaniu samodzielnym i zbiorowym.
• Wyobraźnia i zdolność przewidywania własnych reakcji oraz zachowań innych.
• Znajomość siebie, własnych silnych i słabych stron.
• Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: „Poprzez jakie doświadczenia można przygotować człowieka do zmiany?”

Emancypacja w rodzinie i od rodziny.

Emancypacja w rodzinie wyraża się w przemianach sposobów funkcjonowania przez członków rodziny w rolach zawodowych, politycznych, uczestniczenie w kulturze, świętowania. Emancypowanie się od rodziny polega na usamodzielnieniu się finansowym oraz na zdolności do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego.

Źródło:
Bogusław Śliwerski, „Współczesne teorie i nurty wychowania”
Ivan Illich, „Odszkolnić społeczeństwo”