Koncepcje: Pedagogika dialogu

Problematykę dialogu na grunt pedagogiki wprowadził i rozprzestrzenił filozof, teolog i pedagog żydowski Martin Buber (1878–1965), który stworzył filozofię opartą na relacji Ja–Ty.

Czym jest dialog?

Dialog związany jest z różnicami w postrzeganiu świata i siebie, na które składają się nasze wrażenia, indywidualna i zbiorowa historia, a także dążenia i charakter. Różnorodność wymienionych zagadnień owocuje różnicami w rozumieniu rzeczywistości, co wymaga podzielenia się własnymi ideałami i własnym obrazem rzeczywistości, w zestawieniu ich z postrzeganiem świata przez inne osoby. Dialog to poddanie konfrontacji zróżnicowanych i odmiennych punktów patrzenia, ale także podejmowanie wysiłku wzajemnej integracji oraz konieczności zrozumienia jakiegoś problemu lub złożonej rzeczywistości – a więc zrozumienie i przyjęcie do świadomości istnienia  wielu perspektyw patrzenia na dane zagadnienie.

Dialog polega na wymianie słów między osobami, ale musi nastąpić aktywne słuchanie rozmówcy, połączone z przestrzeganiem pewnych zasad, m.in.
słuchanie rozmówcy bez przerywania. Jednak to nie wszystko, gdyż dialog wymaga wielu więcej postaw i wewnętrznych nastawień, co oznacza życzliwe spojrzenie na drugiego człowieka, skierowany do niego uśmiech, udzielenie bezinteresownej pomocy, itp.

Dialog pozwala nam lepiej zrozumieć siebie, doświadczyć niepowtarzalności,
oryginalności i ważności swego głosu oraz pozostawać w otwartości na zdanie innych. Jak wiadomo każdy człowiek daną rzeczywistość postrzega inaczej, więc w komunikowaniu się i przez dialog może przybliżyć swój punkt widzenia rozmówcy, z którym może wypracowywać wspólne ich rozumienie. Ważne jest jednak, aby przy tym szanować odmienność każdego człowieka, jego godność, postrzeganie rzeczywistości.

Czym jest komunikacja? 

Komunikowanie stanowi proces przetwarzania informacji: percepcja-odbiór-przechowywanie i tworzenie komunikatów oraz wymiany komunikatów. Uczestnicy komunikatu wykonują dwie czynności, nadają wiadomość (nadawca)  i odbierają wiadomość (odbiorca).  

W komunikacji wyróżnia się dwie kategorie sygnałów:

• Werbalne (słowa)
• Niewerbalne – czyli wszelkie zamierzone pozasłowne sposoby przekazywania informacji np. kontakt wzrokowy, gestykulacja, mimika, zamierzony dotyk, ubiór, a także elementy paralingwistyczne czyli natężenie głosu, tempo mówienia.

Wg Kazimierza Polańskiego komunikacja to:

1. W szerszym znaczeniu jest to każda forma wymiany informacji, za pomocą znaków, między istotami żyjącymi.
2. W węższym znaczeniu jest to porozumiewanie się ludzi za pomocą środków językowych lub niejęzykowych. Definicja dopełnia werbalny model komunikacji, a jego zapis można przedstawić jako ktoś – coś – komuś – po coś – jak – ile.

Czym jest język?

Język jest niezbędnym elementem komunikacji do skutecznego koordynowania wykonywanych przez społeczeństwo działań. Język jest ważny do uzyskania porozumienia pomiędzy jego uczestnikami, służy przenoszeniu informacji w społeczeństwie ludzkim.

Na język składają się:

• Słownik, czyli lista znaków przyjętych na gruncie danego systemu,
• Gramatyka, czyli uporządkowana lista reguł łączenia jednostek słownika w tekst.

Funkcje języka sformułowane przez Romana Jakobsona, określające stosunki zachodzące między uczestnikami procesu kształcenia to:

• Funkcja odniesienia (przedstawieniowa) – język pełni tę funkcję, gdy nauczyciel przekazuje treści dydaktyczne prawdziwe, sprawdzalne w innych źródłach.
• Funkcja emotywna (emocjonalno-oceniająca) – wymaga odpowiedzialnego, rozważnego odwoływania się do wartościowania, ocen i ekspresji.
• Funkcja apelu (konatywna) – wymaga od nauczyciela, aby w komunikacji między uczestnikami procesu kształcenia posługiwał się takimi argumentami, żeby stała się celowa, zamierzona i zorientowana na osiąganie planowanych efektów i zmian w uczniach.
• Funkcja fatyczna – wiąże się potwierdzeniem, podtrzymaniem lub przerwaniem łączności z uczestnikami procesu kształcenia. Nauczyciel powinien dostosować treści, metody, formy i środki przekazu do percepcji ucznia.
• Funkcja poetycka (estetyczna) – każe nauczycielowi wyrażać swe myśli w nienagannej, pięknej polszczyźnie.
• Funkcja metajęzykowa – zobowiązuje rozmówców do posługiwania się językiem zrozumiałym nie tylko przez nauczycieli, ale przede wszystkim przez uczniów. Zachowując te funkcje języka w trakcie przekazywania treści kształcenia, można liczyć na dobrą ich recepcje przez uczniów. Język jest istotnym składnikiem kultury, i każdy z nas zobligowany jest do jego pielęgnowania.

Relacja: wychowawca–wychowanek z pozoru może być określana jako jednostronna, ale jeżeli ma się na uwadze strukturę procesu wychowania dialogowego, można stwierdzić, że ta relacja przebiega właśnie i zawsze w formie dialogowej. Dlatego w komunikacji – nauczyciel-uczeń można wyróżnić dwa typy osobowości:

1. Typ nauczyciela wyzwalającego – oddziałuje przez miłość, życzliwość, chęć pomocy, sympatię.
2. Typ nauczyciela hamującego – oddziałuje za pomocą rozkazu, przymusu, sankcji.

Proces komunikowania się przebiega w płaszczyźnie kontaktu między nauczycielem a uczniem lub uczniami. Można wyróżnić dwa wzorce komunikowania się ludzi:

1. Model autorytarny występuje w grupach zadaniowych o silnie zaznaczonej hierarchii władzy. W przypadku klasy władzę przypisuje się nauczycielowi, a jego zachowania werbalne to:
   – przekazywanie wiedzy i opinii,
   – przekazywanie poleceń,
   – wyrażanie niezadowolenia, krytykowanie,
   – podkreślanie własnej opinii i władzy.
2. Wzorzec współpracujący cechuje się komunikacją o charakterze dwustronnym. W klasie szkolnej wszelkie działania edukacyjne charakteryzuje życzliwość, ciepło emocjonalne. Werbalne zachowania nauczyciela to:
   – akceptowanie odczuć i poglądów,
   – nagradzanie i ośmielanie,
   – pomoc w wyjaśnieniu i rozwinięciu pomysłów uczniów,
   – zadawanie pytań pomocniczych uczniowi w znalezieniu sposobu wykonywania zadania.

Proces edukacji jest procesem komunikacji. Edukacja to zorganizowana komunikacja, mająca na celu uczenie się. Dlatego czynnikami oddziałującymi na interakcję są:

• Czynniki społeczno-pedagogiczne obejmujące – sympatię ucznia do nauczyciela, zachowanie ucznia wobec nauczyciela, ocenę ucznia z przedmiotu nauczania, ocenę ucznia z zachowania, a także wiek nauczyciela, kwalifikacje zawodowe,
• Cechy osobowości nauczyciela i ucznia – inteligencja, motywacja, samoocena, neurotyczność.

Umiejętności porozumiewania się w pracy szkolnej mają szczególne znaczenie ponieważ:

• Realizacja zadań dydaktyczno-wychowawczych odbywa się w szkole poprzez bezpośrednie komunikowanie się nauczyciela i ucznia,
• Nauczyciel jako osoba znacząca odgrywa ważną rolę w formowaniu psychiki dziecka,
• Szkoła jest drugim środowiskiem, w którym dzieci intensywnie uczą się komunikowania z innymi ludźmi.

Umiejętności interpersonalne, które gwarantują efektowną komunikację interpersonalną:

• Umiejętności dostrzegania i rozpoznawania emocji drugiego człowieka,
• Umiejętności empatycznego zrozumienia drugiego człowieka,
• Umiejętności dostrzegania i spełniania potrzeb drugiego człowieka,
• Umiejętności zachowania tolerancji wobec odmienności drugiego człowieka,
• Umiejętność efektywnego komunikowania się,
• Umiejętność pomagania,
• Umiejętność efektywnej współpracy.

Czynniki zakłócające komunikację na lekcji

Istotną rolę w procesie komunikowania się odgrywają warunki zewnętrzne, w jakich się ono odbywa. Istnieją dwie ogólne kategorie warunków:

• Warunki fizyczne, które decydują o czystości i nie zakłóconym odbiorze głosu innego człowieka.
• Kontekst społeczny – zespól właściwości charakteryzujących osobę mówiącą i słuchającą jako istoty społeczne, a także cech samej sytuacji komunikowania się ze względu na jej aspekt społeczny.

Czynniki zakłócające komunikację:

• Hałas,
• Pośpiech,
• Brak możliwości kontaktu,
• Istnienie wielostopniowej hierarchii,
• Asymetria ról nauczyciela i ucznia w klasie,
• Nieznajomość lub wieloznaczność pojęć,
• Nadmiar zdań podrzędnych,
• Konformizm.

Źródło:
Pedagogia Christiana 1/25 (2010).
J. Tarnowski, Pedagogika dialogu, [w:] B. Śliwerski (red.), Edukacja alternatywna. Dylematy teorii i praktyki.