Koncepcje: Jan Fryderyk Herbart

Jan Fryderyk Herbart (1776-1841) był niemieckim psychologiem, filozofem i pedagogiem. Nazywany jest „Ojcem naukowej pedagogiki”, ponieważ jako pierwszy oderwał pedagogikę od filozofii, nadając jej naukowy charakter. Herbart stworzył własny system pedagogiczny, oparty na etyce i psychologii. Etyka była podstawą do sformułowania celów wychowania, a psychologia uzasadniała środki wychowawcze potrzebne do osiągnięcia celu. Treścią psychologii są wyobrażenia, które stanowią istotę i podstawę życia duchowego. Wszystkie procesy duchowe, uczucia, pożądania, wola czy myślenie to zmieniające się stany i kombinacje wyobrażeń, od których zależą. Dlatego nauczanie to tworzenie wyobrażeń u wychowanka, przez co formułuje się jego osobowość i charakter.

Herbart uważał, że najważniejszym celem wychowania jest ukształtowanie silnego i moralnego charakteru, odznaczającego się różnorodnymi ideami moralnymi: życzliwością, doskonałością, słusznością, prawem i wewnętrzną wolnością. Jednak, aby osiągnąć zamierzony cel, należy ustalić metody gwarantujące powodzenie pracy pedagogicznej, do których zalicza się:

• Kierowanie dziećmi
• Karność (rząd wychowawczy)
• Nauczanie (nauczanie wychowujące)

Kierowanie dziećmi jest „pierwszą podwaliną wychowania” i polega na organizowaniu wychowankom zajęć i pielęgnowaniu ich rozwoju fizycznego, bez rozpieszczania, a zarazem niebezpiecznego hartowania. Herbart uważał, że rozpieszczanie, czyli dostarczanie częstych i niepotrzebnych przyjemności, poprzez zabawy niezawierające w sobie pracy ani ćwiczenia, jest szkodliwe.

W wychowaniu należy wprowadzić karność, czyli wszystko to, co odnosi się do utrzymania zewnętrznego porządku. Jej zadaniem jest przełamanie oporu dziecka, trzymanie go w dyscyplinie i przez to zapobieganie wszystkiemu, co mogłoby szkodzić pracy wychowawczej. Według Herbarta kierowanie dziećmi oparte na karności jest niezbędną metodą wychowawczą, natomiast rząd wychowawczy powinien posługiwać się takimi środkami jak nadzór, odpowiednie zajęcie dziecka zabawą lub pracą, rozkazy, zakazy, pogróżki, kary, itp. Dzieje się tak, ponieważ „karność jest niezbędna do osiągnięcia celu wychowania i moralności opartej na silnym charakterze”. Kary powinny być odpowiednio dostosowane i wykonywane od razu. Ograniczenie konieczności karania może nastąpić dzięki powadze wychowawcy i przywiązaniu do niego uczniów. Natomiast rząd wychowawczy całkowicie przestaje być potrzebny, kiedy wychowanek dojrzeje zarówno w sferze duchowej jak i intelektualnej.

Nauczanie może odbyć się dopiero po usunięciu wszelkich przeszkód i po zapewnieniu spokoju, przez kierowanie i karność. Jest to najważniejsza część doktryny pedagogiki Herbarta, ponieważ od niej zależy nagromadzenie wyobrażeń wychowanka, zrozumienie pojęć, uczuć, pożądań i woli ucznia. Nauka, oprócz zdobywania wiedzy, zręczności i przyswajania wiadomości, ma oddziaływać na ucznia wychowawczo, budująco i uszlachetniająco. Powinno to być nauczanie wychowujące, opierające się na czterech stopniach formalnych: jasności, kojarzeniu, systemie i metodzie oraz na pobudzaniu zainteresowań bezpośrednich, czyli zainteresowania wiedzą dla niej samej. Dlatego materiał powinien być odpowiednio dobrany, aby rozbudzał zainteresowanie uczniów (wielostronne zainteresowanie rozwija i uszlachetnia duszę dziecka oraz powoduje równowagę życia duchowego), a samo nauczanie powinno opierać się na nauczaniu języków klasycznych (greka i łacina) i wiedzy humanistycznej.

W nauczaniu nauczyciel – wychowawca posiada dominującą pozycję i musi wiedzieć nie tylko czego uczyć, ale i jak uczyć. „Wychowawca widzi w niedojrzałym człowieku siłę, której wzmacnianie, nadawanie nowego kierunku i powściąganie, wymaga jego stałej uwagi”. Nauczyciel powinien stosować taką wiedzę, która jest prawidłowo przyswajana i budzi zainteresowanie uczniów, a przede wszystkim powinien przestrzegać postulatu łączenia nowych wiadomości z wcześniej już zdobytą przez ucznia wiedzą. Dużym brakiem herbartowskiej teorii nauczania jest zlekceważenie samodzielności uczniów w procesie zdobywania wiedzy, co w konsekwencji prowadziło do wychowywania biernych jednostek, posłusznych państwu.

Podsumowując dociekania Herbarta nad celami wychowania, można stwierdzić, że głównym zadaniem nauczyciela – wychowawcy jest wpojenie młodzieży odpowiednich pragnień i zainteresowań, stworzenie w jej umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli, wykształcenie dojrzałości sądu oraz wytworzenie wielostronności zainteresowań. To złożone i trudne zadanie można wykonać przez wychowujące nauczanie, które powoduje rozwój woli i rozumu, nie rozdzielając wychowania i nauczania.

Cechy szkoły herbartowskiej:

• Schematyzm, rutyna i werbalizm.
• Szkoła nie przygotowywała do życia społecznego, politycznego, ani do zawodu.
• Szkoła tradycyjna zaniedbywała wychowanie społeczne, „urabiała według wzoru” i nie uwzględniała indywidualności ucznia.
• Niezmienna struktura organizacyjna spowodowała zawsze tą samą strukturę lekcji, rozkład materiału, programy i podręczniki.
• Proces nauczania polegał na urabianiu zgodnie z góry określonymi celami oraz biernym, pamięciowym przyswajaniu wiedzy.
• Nie liczono się z osobowością dziecka, jego potrzebami i drogami poznawczymi, eliminowano także jego aktywność.
• Nauczyciel posiadał bezwzględny autorytet, wprowadzał rygor i dyscyplinę.
• Klasa szkolna oparta była na zewnętrznej dyscyplinie, rygorze i schemacie organizacyjnym.

Źródło:
J. F. Herbart, Pisma pedagogiczne.