Kary i nagrody w wychowaniu

Każdy rodzic zadaje sobie pytanie, czy w wychowaniu pociechy stosować kary i nagrody? Jedni uważają, że są to naturalne czynności, które wynieśli z domu, więc nie widzą niczego złego w przekładaniu takiego wychowania na swoje dzieci. Inni głębiej zastanawiają się czy należy karać i nagradzać dziecko, czy jest to wychowawcze, czy może doprowadzić do jakichś odchyleń.

Między karami i nagrodami zachodzą ścisłe zależności, ponieważ pozbawienie nagrody (choćby to była tylko słowna pochwała) działa jak kara, a uniknięcie kary staje się cichym przyzwoleniem na złe postępowanie czy wybryki i działa jak nagroda. Jednak każdego dnia rodzice i wychowawcy stosują różnorodne kary, na naganne zachowanie dziecka, które często stanowią nieprzemyślaną reakcję, czy niekontrolowany odruch, krzywdzący dziecko. Dlatego warto zastanowić się czym dokładnie są omawiane pojęcia i jakie są ich konsekwencje.

Kara jest odpowiedzą na zaburzenie porządku, ładu czy złamanie ustalonych norm. Wzmacnia obowiązkowość i jej użycie, informuje o tym co jest złe. Innymi słowami, kara to pewnego rodzaju hamulec, kojarzony z umiejętnym odróżnianiem dobra od zła. Dzięki karze nieodpowiednie zachowania zostają powstrzymane i wzmacnia się zaufanie do systemu norm moralnych. Takie postępowanie przyczynia się do kształtowania w dziecku zdolności do wybierania dobrego postępowania w konfrontacji ze złymi. Natomiast postępując według schematu, przyswaja panujące reguły, uznając je za własne. Kara ma sens wtedy, kiedy dziecko łamie normy i zasady ustalone przez rodziców, ale akceptowane przez niego. Wtedy kary stosowane za ich przekroczenie są najbardziej skuteczne.

Oprócz zalet istnieją negatywne aspekty kary, których działanie niekorzystnie wpływa na rozwój osobowości dziecka i jego motywację do przestrzegania praw i reguł. Wtedy kary nie przynoszą korzyści, tylko mogą zaszkodzić, utwierdzając dziecko w poczuciu winy, niskiej samoocenie i wartości, osadzonej na bazie lęku oraz utrudniającej wkroczenie w dorosłe życie. Dzieje się tak, kiedy dzieci są karane często i surowo, nawet za błahe przewinienia, bez życzliwej postawy dorosłego ukazującej możliwość poprawy. Dlatego trzeba umieć dobrać karę do sytuacji. A rodzajów kar jest wiele.

Do negatywnych i szkodzących dziecku kar należą:

• Tłumaczenie,
• Blokada przyjemności,
• Karcenie,
• Gderanie,
• Kary fizyczne,
• Groźba ukarania,
• Zawstydzenie,
• Wyśmiewanie,
• Brak reakcji.

Takie metody nigdy nie powinny być stosowane przez dorosłych, ponieważ wpływają na negatywną samoocenę dziecka i mogą prowadzić do poczucia braku wartości. W zamian istnieją kary, które pełnią ważną i cenną lekcję dla dziecka, pozwalając mu przemyśleć swoje postępowanie i płynące z niego konsekwencje. Do takich form karania zaliczają się:

• Wyjaśnianie przyczyn,
• Wskazanie konsekwencji,
• Prezentowanie odpowiednich wzorców zachowań,
• Szczera rozmowa,
• Docenienie sukcesów.

Kara dla dziecka nie jest niczym przyjemnym i zawsze stanowi przykre doznanie. Dlatego nie powinna być nadużywana, ani stosowana nieproporcjonalnie do przewinienia, ale musi być odpowiednio dobrana do sytuacji i wzbudzająca w dziecku refleksję. Aby to uzyskać należy skutecznie mobilizować, dostrzegać różnice indywidualne, szanować godność i podmiotowość dziecka oraz jego ciekawość świata, która stwarza wiele możliwości naruszenia norm. Inaczej dziecko zacznie szukać metod uniknięcia kary, ponieważ towarzyszy jej przykry stan emocjonalny, strach i napięcie. Dlatego karanie to sztuka, która wymaga znajomości dziecka oraz posłużenia się dialogiem, empatią i podmiotowym traktowaniem.

Pamiętajmy, że karać nie można w gniewie, gdyż osoba karząca postępuje wówczas nieobiektywnie, wzmacniając w dziecku niechęć do poprawy. Jako jedyny cel karania zakłada się poprawę zachowania winnego, nie budząc negatywnego stosunku do osoby karzącej. Natomiast kara powinna być dobrana w taki sposób, by zwrócić uwagę wychowanka na sam czyn, a nie rodzaj kary wywołującej spontaniczny żal.

Podobnie wygląda sytuacja nagradzania, utożsamiana z pozytywnymi zmianami psychicznymi. Jest to tzw. wzmocnienie pozytywne, które wiąże się z wykonanym trudem oraz zrozumieniem przez dziecko mechanizmu działania nagród. Istotą nagradzania staje się wysiłek, pomoc w pracy, wiara we własne siły oraz bodźce wpływające na ambicję dziecka. Jeśli dziecko pracuje obiecajmy nagrodę lub przydzielajmy ją po uzyskaniu oczekiwanego rezultatu. Ponieważ nagroda powinna być bodźcem wzmacniającym pozytywne postępowanie, zachęcającym do solidnej pracy lub nauki oraz do zachowań znajdujących uznanie w rodzinie i innych grupach społecznych. Należy doceniać każdy wysiłek dziecka. Nagradzając pochwałą wysiłek poznawczy malucha rozwijamy potrzebę zdobywania nowych osiągnięć, warunkujących rozwój intelektualny. Szczególnie ważne jest wzmacnianie przejawów empatii, życzliwości oraz niesinienia pomocy.

Nagroda spełnia różne pozytywne funkcje, wzmacnia wiarę w siebie, rodzi potrzebę uznania i sukcesu, motywuje do coraz trudniejszych zadań, wzbudza uczucie radości oraz umacnia więzi uczuciowe z osobami nagradzającymi. Natomiast właściwe przyznawanie nagród umożliwia dziecku odnajdywanie przyjemności w spełnianiu wymagań stawianych przez dorosłych, wytwarzając nawyk kulturalnego obcowania z innymi ludźmi.

Należy pamiętać, że nagroda nie może być bodźcem do działania, ale jest środkiem do osiągnięcia celu. Dążąc do wykonania określonego zadania, dziecko nie powinno być motywowane, czekającą je nagrodą. Ona stanowi zachętę i miłą niespodziankę za wykonanie zadania. Nie można także odrzucić nagradzania, ponieważ staje się to równie groźne jak jego nadmiar. Nagroda ma dziecku sprawić przyjemność, gdyż nieprawidłowo dobrana sprawia przykrość, która odciska piętno w psychice dziecka,  oddziałując na jakość przyszłego życia. Dlatego dużą wartość dla dziecka, ma okazanie przez dorosłego uznania, radości, udzielenie pochwały oraz proporcjonalne do wysiłku inne formy wzmacniania pozytywnego, a niekoniecznie nagrody rzeczowe.

Tak więc należy chwalić i nagradzać dziecko za wkład w wykonywane zadanie oraz dostrzegać wysiłek jaki włożyło w czynność, dzięki czemu budujemy jego wiarę we własne siły i wytrwałość, co jest potrzebne w życiu oraz w pokonywaniu poszczególnych stopni edukacji. Jednak należy nagradzać adekwatnie do czynu, w innym wypadku dziecko przyzwyczajone do nagród nie będzie wykazywało szczególnego wysiłku w wykonywane zadanie, wiedząc ze i tak zostanie nagrodzone.

Pamiętajmy, że nagrody i kary są nierozerwalnie związane z wychowaniem każdego dziecka. Ważne, aby używać ich rozsądnie i adekwatnie do zaistniałej sytuacji. W innym wypadku spowodują więcej szkód niż pożytku w rozwoju i wychowaniu dziecka.

Źródło:
I. Jundziłł, Nagrody i kary w wychowaniu.
A. Ziółkowska, Kary i nagrody.