Bajkoterapia w życiu dziecka

Bajkoterapia to metoda terapeutyczna, która wykorzystywana jest w pracy z dziećmi wymagającymi wsparcia ze strony osób trzecich. Realizuje się ją poprzez czytanie dzieciom lub ich samodzielną lekturę, właściwej dla danego problemu opowieści terapeutycznej. Spośród używanych opowieści pisanych najczęściej wybiera się baśnie i bajki.

• Baśń to utwór narracyjny, oparty na folklorze, łączący w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego, z elementami magii, symbolami, metaforami i pozytywnym zakończeniem. W baśni zachowany jest obiektywny stosunek autora do opisywanych wydarzeń.
• Bajka to krótki, dowcipny utwór, najczęściej poetycki, o charakterze satyrycznym lub dydaktycznym.

Bajka terapeutyczna jest utworem adresowanym do dzieci, który prezentuje świat widziany z dziecięcej perspektywy. Występują tam czarodziejskie postacie, którym inaczej niż w baśni, magia rzadko pomaga rozwiązać trudne sytuacje. Celem bajek terapeutycznych jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie osobistego rozwoju. Wśród bajek terapeutycznych wyróżnia się grupy takie, jak: bajki psychoterapeutyczne, bajki psychoedukacyjne oraz bajki relaksacyjne. Każda z bajek dedykowana jest dzieciom z innymi problemami.

1. Bajki psychoedukacyjne przeznaczone są dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. Cechą charakterystyczną jest to, że są krótkie. Mają wskazać nowe wzory myślenia o sytuacji lękotwórczej, przedstawiają odmienne wzory reagowania emocjonalnego i zachowania. Uczą dzieci wrażliwości na problemy innych, odkrywać swoje mocne strony, pomagają zrozumieć swoją sytuację, kształtować adekwatny obraz siebie, rozwijać empatię i poczucie własnej wartości. Pokazują, że każdy ma określone predyspozycje i nikogo nie wolno odrzucać, ponieważ jest to krzywdzące. Bajki pozwalają dziecku oswoić się z trudną sytuacją, wskazują wzory do naśladowania i w ten sposób je wzmacniają. Mogą również pomóc dzieciom, które przeżyły lęk i noszą go w sobie. Wówczas czytając bajkę odnoszącą się do jego lęku, przeżywa go powtórnie, nadaje mu odpowiednie znaczenie, racjonalizuje i wówczas następuje katharsis – negatywne emocje zostają wyrzucone, przestają zalegać, zostają uświadomione.

Ważne jest aby po przeczytaniu bajki zachęcić dzieci do narysowania ilustracji, wyrażenia emocji, rozmowy o tym, co czuli bohaterowie, odnieść się do doświadczeń osobistych. Nie należy narzucać dzieciom interpretacji, powinny zrobić to samodzielnie, by opowieść nabrała dla nich osobistego znaczenia.

2. Bajki psychoterapeutyczne przeznaczone są dla dzieci w wieku od 4 do 9 lat. To opowiadania fantastyczne, których fabuła dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk. W przeciwieństwie do relaksacyjnych czy psychoedukacyjnych, takie bajki są dłuższe, zawierają inny sposób myślenia i odbierania sytuacji lękotwórczej, posiadają rozbudowaną fabułę oraz zawierają w sobie mechanizm naśladownictwa, identyfikacji oraz przewarunkowania.

Bajki psychoterapeutyczne mają cele:

• Zastępczo zaspokoić potrzeby, dowartościować dziecko w trudnej sytuacji (kompensacja).
• Dać wsparcie poprzez akceptację, zrozumienie, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, jaką zapewniają bajkowe postacie.
• Przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie.

W bajkach psychoterapeutycznych ma miejsce konkretyzacja lęku, która dokonuje się przez ukazanie dziecku jakie osoby, przedmioty czy sytuacje go wywołują. Dziecko ma odnaleźć własne przeżycia oraz podobną sytuację, poprzez odczucia bohatera, co ułatwia proces identyfikacji lęku. Opisując emocjonalne doznania, należy przedstawić je bez elementów grozy i w powiązaniu z sytuacją, która je wywołała. Aby dotrzeć do prawdziwych odczuć dziecka stosuje się metafory. Takie bajki podejmują często trudne tematy, których poruszanie wprost mogłoby zaboleć czy zawstydzić (np. lęki związane z problemem uzależnienia od alkoholu czy śmiercią). Jest to pomoc nieinwazyjna – dziecko nie czuje, że zdradza rodzinę, nie wypiera prawdziwych przemyśleń, otwiera się.

W bajkach psychoterapeutycznych występuje uświadomienie przyczyn i skutków, które wpływa na racjonalne działanie i pomaga nie ulegać emocjom. Występuje także racjonalizacja, która ma pokazać dziecku, że nie jest samo, że są inne osoby tak samo odczuwające, że nie ma się czego wstydzić czy obawiać, oraz ma przedstawić racjonalny, inny sposób myślenia, przeżywania i zachowania.

Bajki psychoterapeutyczne posiadają mechanizmy, dzięki którym mają oddziaływać: naśladownictwo i identyfikacja, odwrażliwianie oraz asymilacja wiedzy. Oddziaływanie poprzez obrazy, jakie dziecko kreuje w wyobraźni, pomaga przybliżyć bohatera, upodobnić się do niego i umiejscowić go w swojej sytuacji oraz uruchomić proces naśladownictwa i identyfikacji. Przeżywane emocje oraz wybór bohatera, który znalazł się, w sytuacji podobnej do dziecka, pomagają w procesie utrwalenia. Odwrażliwianie za pomocą bajek następuje poprzez oswajanie z sytuacjami, osobami i zdarzeniami. Częsty kontakt z bodźcem wywołującym lęk powoduje redukcję lęku. Inna technika to przewarunkowanie polegająca na łączeniu bodźców nieprzyjemnych, lękowych z wywołującymi pozytywne uczucia. Tło opowiadania jest zawsze pozytywne, a zakończenie szczęśliwe. Bajki mogą pomóc w profilaktyce, mają przygotowywać dziecko, oswoić z trudną sytuacją, dać wzory do naśladowania i w ten sposób je wzmocnić. Mogą również pomóc dzieciom, które przeżyły lęk i noszą go w sobie.

3. Bajki relaksacyjne przeznaczone są dla dzieci w wieku od 3 do 9 lat, ale warunkiem uzyskiwania relaksacji tym sposobem jest akceptowanie przez dziecko takiej formy zajęć. Poprzez posługiwanie się wizualizacją następuje odprężenie i uspokojenie. Akcja bajki toczy się w miejscu dobrze znanym dziecku, opisywanym jako spokojne, przyjazne i bezpieczne. Bajka tego typu ma wyraźny schemat – jej bohater obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsca, w którym odpoczywa. Bajka powinna być krótka, trwać 3-7 minut i zawierać specyficzne wydarzenia, którym przypisuje się działanie oczyszczające, uwalniające od napięć i innych negatywnych emocji (wygrzewanie się na słońcu, kąpiel pod wodospadem czy latanie). Wizualizacja w pracy z dziećmi rozwija wyobraźnię i wywołuje określone stany emocjonalne.

Relaksacja to systematyczne i celowe odprężanie napięcia mięśniowego, dzięki czemu budujemy przeciwwagę dla pobudzenia. Im głębszy relaks, tym łatwiej o uspokojenie i lepsze samopoczucie. Dlatego bajki relaksacyjne służą odprężeniu i gromadzeniu nowej energii. Powinny zawierać trzy elementy: słuchowe (np. słuchanie szumu drzew), wzrokowe (np. obserwacja fal wolno przybijające do brzegu) i czuciowe (np, stanie na deszczu). Wykorzystują one rozmaite obrazy: morze, jezioro, studnia, las, droga polna, strumyk czy kwitnąca łąka. Aby wzmocnić efekt relaksacji, bajki powinny być powtarzane wielokrotnie i systematycznie.

Bajki relaksacyjne należy dzieciom czytać powoli, wyrównać oddech i podawać tekst ściszonym głosem. Należy pamiętać o utrzymaniu jednostajnego rytmu i stosowaniu przerw, które powinny być długie, jak wypowiadana myśl. Dobrze, jeśli wypowiadanym słowom towarzyszy kojąca muzyka. Muzykoterapia dodatkowo wzmacnia efekt relaksacji.

Celem bajek psychoedukacyjnych i psychoterapeutycznych jest redukcja lęku powstałego w wyniku negatywnego doświadczenia (tzw. lęk odtwórczy) lub na skutek niewłaściwej stymulacji wyobraźni (tzw. lęk wytwórczy) oraz niezaspokojonych potrzeb. Treść bajki koncentruje się wokół lęku dziecka, który jest przez dziecko uświadamiany, jak to się dzieje w przypadku lęków odtwórczych i wytwórczych oraz tych nieuświadamianych, które pojawiają się, gdy potrzeby dziecka nie są zaspokajane. Natomiast celem bajek relaksacyjnych jest osiągnięcie odprężenia i uspokojenia. Dzięki nim czujemy się lepiej, nasze funkcjonowanie się poprawia, wszystko sprawniej nam wychodzi, łatwiej znosimy ból, lepiej pracujemy i cieszymy się zabawą, czujemy się zdrowsi i łatwiej zasypiamy.

Źródło:
M. Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii.
O. Handford, W. Karolak, Bajka w twórczym rozwoju i arteterapii.
I. Koźmińska, E. Olszewska, Wychowanie przez czytanie.