Bajkoterapia, jako metoda terapeutyczna

Bajkoterapia – jak sama nazwa wskazuje to metoda terapeutyczna, którą stosuje się za pomocą bajek i baśni. Odbiorcami są dzieci, mierzące się z problemami, lękami i różnymi trudnościami. Twórcą odkrycia terapeutycznego wpływu bajek i baśni na problemy dzieci jest Bruno Bettelheim. Jednak baśnie i opowiadania już od dawna pomagały w leczeniu.

Biblioterapia sięga czasów starożytnych. Już w starożytnej Aleksandrii, na ścianie biblioteki, znajdowały się słowa: „Lecznica dla umysłu”. W średniowiecznym Kairze stosowano czytanie Koranu w ramach terapii. W XVIII-wiecznej Europie włączano pobożne teksty do programów leczenia psychicznie chorych, natomiast w 1802 roku Beniamin Rush, w tym samym celu, zalecał czytanie książek świeckich. Od wieków uważano, że słowo pisane może pełnić rolę pocieszyciela.

Termin biblioterapii powstał w XX wieku (1916 roku) i uważa się, że jest to działanie terapeutyczne oparte na stosowaniu materiałów czytelniczych, rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny. Biblioterapia stanowi rodzaj psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu problemów osobistych, czy realizacji potrzeb. Poprzez odpowiednio dobraną literaturę biblioterapia odgrywa szczególną rolę w leczeniu niepożądanych stanów psychicznych, takich jak: lęk, poczucie mniejszej wartości, osamotnienie, znużenie czy apatia. Efektem stosowania książki w terapii jest ponadto rozwój osobowości i pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji, jednak proces leczenia powinien być poprzedzony diagnozą, a terapię literaturą należy wesprzeć rozmową.

Natomiast w pedagogicznym aspekcie biblioterapii, książka ma pomóc w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, w zrozumieniu własnej sytuacji, w budowaniu wiary we własne możliwości oraz ma motywować do działania oraz dokonywania zmian. Pożądane zmiany mają dotyczyć myślenia, emocji i zachowania.

Biblioterapia oddziałuje na sferę życia:

• Psychicznego (redukcja napięć i lęków, podnoszenie poczucia własnej wartości, budowanie motywacji).
• Intelektualnego (poszerzanie wiedzy i umiejętności, co korzystnie wpływa na poczucie własnej wartości i jakość życia).
• Społecznego (budowanie kompetencji społecznych, takich jak: proszenie o pomoc, wyrażanie i nazywanie emocji).

Biblioterapia jest metodą psychoterapeutyczną, która ma wzmacniać i wzbogacać zasoby pacjenta, aby lepiej radził sobie z trudnościami. Książka nie rozwiąże problemów i nie powie jak żyć, ale ma za zadanie wspierać, uspokoić, redukować lęki, pomagać w kształtowaniu adekwatnego postrzegania świata i swojego miejsca w nim. Pacjent uczy się przez obserwację i za pomocą przykładu. Zapoznaje się z nowym wzorcem zachowań, jednocześnie hamując lub wzmacniając określone zachowania, na skutek nagrody lub kary, jaką otrzymuje model w opowieściach. O tym, czy wystąpi zjawisko identyfikacji, a następnie wzmocnienie zależy od procesów:

• Przekonania czytelnika, że łączą go z modelem pewne fizyczne lub psychiczne właściwości.
• Doświadczania emocji podobnych do tych, jakie przeżywa model.
• Pragnienia bycia podobnym do modela.
• Chęci naśladowania modela oraz przejmowania jego poglądów jako własnych.

Metodą wywodzącą się z biblioterapii jest bajkoterapia. Metoda jest przeznaczona dla dzieci. Pomaga dziecku poznawać siebie, wspiera jego rozwój osobowości i wzbogaca jego życie, przynosząc różne znaczenia na wielu poziomach, a także wychowuje i i uczy. Dzieci najchętniej uczą się o wewnętrznych problemach człowieka i ich możliwych rozwiązaniach z baśni, które zapewniają edukację moralną w sposób subtelny i ukryty, pokazują zalety moralnego zachowania w opowieściach, które dla dziecka są głęboko znaczące.

Baśnie łączą elementy świata realnego i fikcyjnego. Mają za zadanie dostarczać wzorców osobowych, zaspokajać potrzeby, wzbogacać doświadczenie, ukazywać różne wzory myślenia, postępowania i odczuwania, ale przede wszystkim znaleźć odpowiedzi na pytania, jakie od stuleci zadają sobie ludzie: Jaki jest świat? Jakie reguły nim rządzą? Jak radzić sobie z zagrożeniami? Antropomorfizacja zjawisk oraz personifikacja sprawiają, że świat kreowany w baśniach jest bliski dorosłym i dzieciom, i w łatwo przyswajalny i zrozumiały sposób można uzyskać odpowiedzi na te pytania. W ujęciu psychologicznym baśnie stanowią najstarszą lekturę kompensacyjną, przynoszącą ulgę wielu pokoleniom.

Wspólne dla baśni i dziecięcej literatury jest magiczne ujmowanie rzeczywistości, oglądanie świata oczami dziecka oraz umowność wydarzeń. Świat baśni jest umowy i pojawia się w nich magia, która rozwiązuje wszystkie problemy. Magia daje poczucie bezpieczeństwa i przewidywalności świata oraz odzwierciedla myślenie życzeniowe, co służy natychmiastowej, chwilowej redukcji napięcia i wyzwala optymistyczne oczekiwania.

Baśnie zawsze kończą się dobrze. Szczęśliwe zakończenie daje radość i zadowolenie, buduje nadzieję co do dalszych losów bohatera oraz swoich własnych. Baśnie kompensują niedostatki potrzeby miłości, bezpieczeństwa i uznania, oswajają z zagrożeniem, dają wsparcie i przekonanie, że inni doświadczali przeciwności losu, aby wyjść z nich zwycięsko, bo dobro zawsze zwycięża. A dodatkowo baśnie bawią, pozwalają przeżywać i dostarczać dzieciom przyjemności.

Rzeczywistość kreowana w baśniach jest zgodna z myśleniem dziecka, dzięki czemu pozwala zrozumieć świat i siebie, wprowadza pewien porządek pokazując rządzące w rzeczywistości reguły. Przewidywalny i uporządkowany obraz świata, buduje w dzieciach poczucie bezpieczeństwa. Dzięki baśniom następuje przezwyciężanie egocentrycznego sposobu myślenia, pozwalając skupić się na innych. Dzięki przemyślanej fabule, pojawia się refleksja dotycząca rozumienia motywów postępowania innych bohaterów. Dziecko stara się interpretować zdarzenia baśniowe, jednocześnie próbując ustalić co postacie mogą myśleć, interpretuje ich zachowania i ocenia je. W baśniach świat jest sprawiedliwy i rządzony według jednoznacznych reguł. Bohaterowie postępują dobrze i dzielnie, dzięki czemu otrzymują nagrody i pokazują dzieciom jakie zachowania popłacają. Tym sposobem baśnie socjalizują, a jasność ich przekazu sprzyja uwewnętrznianiu.

Baśnie rozwijają język dziecka, uczą rozumieć metafory i symbole. W baśniach bohaterowie posługują się językiem zbliżonym do potocznego, dlatego czytanie ich przygotowuje do poznawania reguł rządzących językiem i nabywania umiejętności pisania. Słowo stymuluje myślenie, kształtuje kreatywność i wyobraźnię. Baśnie uwrażliwiają dziecko na walory estetyczne. Dzięki oddziaływaniu na wyobraźnię dziecka baśnie wyzwalają emocje, które kształtują wrażliwość i prowadzą do intensywnego przeżywania różnych doznań. Baśnie stymulują empatię wobec tego, co czują postacie, rośliny i zwierzęta. Dzięki baśniom dzieci uczą się wyrażać uczucia, nazywać je i uświadamiać sobie ich przeżywanie. Jest to bardzo ważne w komunikowaniu się z innymi i radzeniu sobie z emocjami.

Baśnie oddziałują na dziecko w dwojaki sposób, czyli poprzez treści odkryte – świadomy kontakt oraz treści ukryte, zawoalowane – posługując się symbolami docierają do podświadomości. Baśnie pozwalają odbierać takie treści, do których dziecko dojrzało i które może przyswoić. Symbole pomagają mu odnieść je do własnego życia, zrozumieć własne problemy i oczyszczać się z nich (doświadczać katharsis).

Każde dziecko przeżywa lęki, związane z kryzysami rozwojowymi, które tkwią w podświadomości. Baśnie przemawiają do nieświadomej części osobowości i dodają odwagi, budują wiarę we własne siły oraz odblokowują uczucia, pomagając sobie z nimi radzić. Dziecko w baśni szuka rozwiązania swojego problemu oraz pomocy i odnajduje ją. Baśnie pokazują inne wzorce zachowań i zachęcają do ich stosowania, pomagają w zrozumieniu siebie oraz wyrażają trudności dziecka, ucząc się im przeciwstawiać. Z pomocą baśni poznajemy JA realne i JA idealne siebie.

Ponadto baśnie umożliwiają odreagowanie napięć, poznawanie wzorów modeli, z którymi można się identyfikować. Baśnie pozwalają uświadamiać swoje lęki i poznać ich genezę. Mogą być odczytywane jako wzorzec określonych zachowań, służyć projekcji własnych doznań, pomagają wejrzeć we własne problemy, służą socjalizacji i wzmacniają wewnętrznie.

Podsumowując: Książka buduje zasoby osobiste i wnosi w życie człowieka wiele pozytywnych wartości: Dostarcza wiedzy, pomaga poznawać różne sposoby myślenia i postępowania, wspiera w trudnych emocjonalnie sytuacjach, kompensuje niezaspokojone potrzeby czy oczekiwania, wskazuje różne wzory zachowania, relaksuje i wyzwala dobry nastrój, daje siłę do radzenia sobie z sytuacjami lękotwórczymi, pozwala uwierzyć we własne możliwości czy kształtuje pozytywny obraz siebie.

Źródło:
M. Molicka, Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii.
C. R. Pertler, Baśnie w przedszkolu. Bajkoterapia w pracy z dziećmi.
O. Handford, W. Karolak, Bajka w twórczym rozwoju i arteterapii.